Η διπλή σήμανση του... μύθου "Έρως και Ψυχή"

Ι. Ιεροδιακόνου- Μπένου

Η ιστορία του Έρωτα και της Ψυχής του Απουληϊου βρίσκεται στο κεντρικό τμήμα των "Μεταμορφώσεων" (καλύπτει περισσότερο από δύο βιβλία) και πρόκειται για ένα από τα πρώτα μυθιστορήματα, γραμμένο τον 2ο αιώνα μΧ στην Ελληνιστική περίοδο –ένα κείμενο που αγαπήθηκε όσο λίγα στην εποχή του και διαβάστηκε από το πλατύ κοινό.

Η εξιστόρηση του μύθου γίνεται από μια ηλικιωμένη που εκτελεί χρέη υπηρέτριας σε συμμορία ληστών και αφηγείται την ιστορία της Ψυχής για να ηρεμήσει την απαρηγόρητη αιχμάλωτη, που πρόκειται να εξαγοράσουν οι ληστές. Αυτό δεν συμβαίνει τυχαία μια και η Ψυχή επίσης χωρίζει από το σύζυγό της κατά το μύθο, ταλαιπωρείται πολύ αλλά ξεχνά τα βάσανά της μόλις ξανασμίξει μαζί του.  Σύμφωνα με τον Walsh στο "Ρωμαϊκή Μυθιστορία", ο μύθος του Έρωτα και της Ψυχής προέρχεται από ένα προγενέστερο Πλατωνικό μύθο.

 

Ο μύθος: Η Ψυχή, βασιλική κόρη και οι 2 αδελφές της είναι φημισμένες για την ομορφιά τους. Η ομορφιά της Ψυχής είναι παραπάνω από ανθρώπινη (θεϊκή) και προκαλεί το θαυμασμό όλων. Ενώ όμως οι αδελφές της έχουν βρει σύζυγο, η Ψυχή παραμένει μόνη γιατί το κάλος της φοβίζει τους μνηστήρες. Η ομορφιά της όμως ξυπνά τη ζήλια της Αφροδίτης για τη νεαρή καλλονή και στέλνει τον φτερωτό γιο της να την οδηγήσει σε "δυνατό έρωτα με τον ασχημότερο των ανθρώπων, θεόφτωχο, πάντα άρρωστο και κακομοίρη".

Ο πατέρας της Ψυχής έχει πάρει χρησμό που τον ορίζει να στολίσει τη νέα σα νύφη και να την εκθέσει σε βράχο όπου ένα τρομερό τέρας θα την κάνει δική του. Ακολουθούν τις οδηγίες του μαντείου κι ενώ η Ψυχή βρίσκεται μόνη στο βράχο, αισθάνεται ξαφνικά να την παρασέρνει ο άνεμος Ζέφυρος σταλμένος από τον Έρωτα ο οποίος, αντί να τιμωρήσει την Ψυχή για την αυθάδη προς τη μητέρα του ομορφιά της, σαγηνεύεται από αυτήν και την κρατά για τον ίδιο, στον κήπο ενός μεγαλοπρεπούς παλατιού.

Η μέρα περνά από ξάφνιασμα σε ξάφνιασμα και από θαύμα σε θαύμα και το βράδυ η Ψυχή αισθάνεται δίπλα της μια παρουσία που δεν βλέπει και μοιράζεται το κρεβάτι της. Είναι ο άντρας της που την προειδοποιεί πως είναι αδύνατο να τον δει και πως η τιμωρία της αν κάτι τέτοιο συμβεί θα είναι να χάσει για πάντα τον αόρατο σύζυγο και φλογερό εραστή.

Κι ενώ ο χρόνος κυλά με την Ψυχή την ημέρα να είναι μόνη στο παλάτι και τη νύχτα ν’ ανταμώνει με τον άντρα της ευτυχής, την επισκέπτονται οι αδελφές της έχοντας μάθει για την καλή της τύχη. Ζηλεύουν την ευτυχία της και την γεμίζουν με αμφιβολίες και υποψίες για τον αόρατο σύντροφό της. Το ίδιο βράδυ η Ψυχή γεμάτη ιερόσυλη περιέργεια με το φως μιας λυχνίας θα αποκαλύψει κοιμισμένο δίπλα της τον Έρωτα. Εκείνος ξυπνά από μια σταγόνα καυτού λαδιού της λυχνίας που πέφτει στο γυμνό κορμί του, διαπιστώνει τι έγινε και εξαφανίζεται όπως είχε προειδοποιήσει.

Η Ψυχή περιπλανιέται ψάχνοντας τον άντρα της, ζητά τη βοήθεια της Δήμητρας και της Ήρας που της αρνούνται και τελικά, απευθύνεται στην Αφροδίτη (μητέρα του Έρωτα). Εκείνη έχει ήδη θριαμβεύσει και αποφασίζει να τη βασανίσει με χίλιους τρόπους (τα μαρτύρια μιας ψυχής ερωτευμένης) με βοηθούς την Ανησυχία και τη Λύπη. Της επιβάλλει 3 δοκιμασίες για να αποδείξει την αξία της: να ξεδιαλέξει σπόρους δημητριακών, να μαζέψει μαλλί από άγρια πρόβατα και τέλος, το σημαντικότερο, να κατέβει στον Κάτω Κόσμο. Εκεί, πρέπει να ζητήσει από την Περσεφόνη το φιαλίδιο με το ελιξίριο της Νιότης για την Αφροδίτη, με την αυστηρή απαγόρευση να μην  ανοίξει το δοχείο με το μαγικό φίλτρο. Στο δρόμο της επιστροφής από τον Άδη, η Ψυχή θέλοντας να γευτεί το περιεχόμενο, ανοίγει το απαγορευμένο φιαλίδιο και πέφτει σε ύπνο μια και μέσα στο δοχείο είναι κρυμμένος ο Μορφέας.

Εν τω μεταξύ ο Έρωτας απελπισμένος, δεν μπορεί να ξεχάσει την Ψυχή, πετά κοντά της, την ξυπνά με τα βέλη του από τον μαγικό ύπνο και ζητά από το Δία να παντρευτεί τη θνητή. Ο Δίας συμφωνεί, η Ψυχή συμφιλιώνεται με την Αφροδίτη, γίνεται ο γάμος και δίνει σαν καρπό μια κόρη, την Ηδονή.

Η συμβολική και ψυχολογική σημασία του μύθου, παρουσιάζεται από τον Erich Neumann σε κείμενο όπου δίνει μια προκλητική και ενδιαφέρουσα ερμηνεία. Θεωρεί ότι ο αρχικός γάμος της Ψυχής με Θάνατο (δράκο) εκφράζει την αρχέγονη αντίληψη του γάμου ως απαγωγής ή βιασμού από το αρσενικό ενώ οι γάμοι των αδελφών της συμβολίζουν την υποτέλεια του θηλυκού στην πατριαρχική κοινωνία.

Η Ψυχή παραδίδεται στο μαγικό παλάτι, στα ερωτικά δεσμά του Έρωτα. Εκείνος είναι ικανοποιημένος αλλά η Ψυχή, υποκινούμενη από τις αδελφές της οι οποίες αποτελούν την προβολή του καταπιεσμένου μητριαρχικού ενστίκτου της Ψυχής, θέλει να επαναφέρει τη γυναικεία κυριαρχία, δολοφονώντας το σύζυγό της. Μόλις όμως τον αντικρίζει, μετατρέπεται από παθητικό σε ερωτικό σύντροφο. Συνειδητοποιεί ποιος είναι ο σύντροφός της και τον ερωτεύεται. Αυτή η εξέλιξη σύμφωνα με τον Neumann αντανακλά την ανάπτυξη της προσωπικότητας της Ψυχής, επιφέρει τον χωρισμό από το αρσενικό και δηλώνει την ανάπτυξη πραγματικής γυναικείας αγάπης. Οι δοκιμασίες συμβολίζουν την επικράτηση αρσενικών χαρακτηριστικών που απειλούν την ανάπτυξή της. Όταν ματαιώνει την επιτυχία αυτή με το να ανοίξει το φιαλίδιο, δηλώνει την παράδοσή της στη γυναικεία επιθυμία να ικανοποιήσει τον Έρωτα. Η Ψυχή θυσιάζει τα "αρσενικά" αγαθά που κέρδισε με τους κόπους της και ζητά λύτρωση ενώ ο Έρωτας, συνειδητοποιεί και κατοχυρώνει τη θέση του, τον ανδρισμό του σώζοντας με την Ψυχή.

Ο Neumann θεωρεί ότι μέσα στο μύθο εκφράζεται συμβολικά η διεργασία της απόκτησης θηλυκής ατομικής υπόστασης. Κάτι τέτοιο επιτυγχάνεται μέσω συναισθημάτων αγάπης και έρωτα που οδηγούν στο ξύπνημα της θηλυκότητας αφού έχει αναγνωρίσει η νέα γυναίκα την άμεση συσχέτιση και αλληλεπίδραση με το αρσενικό. Μέσα από τη συνειδητοποίηση της συνεχούς σύγκρουσης ανάμεσα στο θηλυκό και το αρσενικό, επιλέγει να θυσιάσει τη δυναμικότητα της (αρσενικά χαρακτηριστικά) και να επανενωθεί με τα θηλυκά, παθητικά χαρακτηριστικά.

Η Ψυχή συγκρουόμενη με την Αφροδίτη (κατά τον Neumann), μετατρέπει τον αισθησιακό έρωτα σε ψυχική δύναμη αγάπης, μια ωριμότερη εξέλιξη.

Κατά τον Phillis Katz, ο μύθος διαπραγματεύεται την εξομάλυνση της σεξουαλικής επιθυμίας. Υποστηρίζει ότι η σεξουαλική επιθυμία συνιστά τη βασική σύγκρουση αρσενικού- θηλυκού και λύνεται κατά τη διεργασία του ζευγαρώματος και τελετουργία του γάμου. Αντικρούοντας την άποψη του Neumann ότι ο μύθος συμβολίζει την αφύπνιση της γυναικείας ταυτότητας, θεωρεί ότι αντιπροσωπεύει και καταδεικνύει τον τρόπο που η γυναίκα προετοιμάζεται για τη συνένωση με τον άντρα, χωρίς προηγούμενη πολύπλευρη ενδοψυχική διεργασία. Δίνει βάρος στα γεγονότα εξωτερικής πραγματικότητας, υποβαθμίζοντας την ψυχολογική ερμηνεία τους.

Εδώ θα ήθελα να επιχειρήσω μια άλλη ανάγνωση του μύθου. Θέλω να τονίσω την καθοριστική και αναπόσπαστη συμμετοχή των διαντιδράσεων των γυναικείων μορφών του μύθου, για την επίτευξη της ωριμότητας της γυναίκας σαν προϋπόθεση στη συναισθηματική εμπλοκή με τον άντρα.

Στο μύθο πράγματι εκφράζεται συμβολικά η διεργασία απόκτησης θηλυκής ταυτότητας όχι μόνο όμως από την πάλη θηλυκού- αρσενικού. Η ολοκλήρωση επιτυγχάνεται και μέσω συναισθημάτων αντιπαλότητας, ζήλιας, φθόνου, οργής και αγάπης στη σύγκρουση θηλυκού- θηλυκού που πλούσια μπορούμε να αναγνώσουμε στην ιστορία του μύθου. Πράγματι οι γυναικείες μορφές και οι σχέσεις μεταξύ τους εμπλέκονται ενεργά στην εξέλιξη της διαδρομής της Ψυχής και του Έρωτα. Πρόκειται για τις αδελφές της, την Αφροδίτη, την Περσεφόνη και δευτερευόντως τη Δήμητρα και την Ήρα. Βρίσκονται σε αλληλεπίδραση με τη νεαρή γυναίκα (Ψυχή), την επηρεάζουν, τη σημαδεύουν, την ταλαιπωρούν, την ανακουφίζουν. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Έρωτας εξαφανίζεται από το προσκήνιο του μύθου κι ένα σημαντικό μέρος της ιστορίας καταλαμβάνουν οι δοκιμασίες της Ψυχής που θα την οδηγήσουν στην εκπλήρωση της επιθυμίας (να βρει το αρσενικό) αφού όμως πρωτίστως λυθεί η σύγκρουση με το θηλυκό (Αφροδίτη).

Στην αρχή στα πλαίσια ομόφυλου αδελφικού ανταγωνισμού και ζήλιας, οι αδελφές πυροδοτούν την περιέργεια της Ψυχής, ανοίγοντας το δρόμο για νέα γνώση που αποκτά η Ψυχή αντικρίζοντας τον Έρωτα οπότε και ξεκινά η αναζήτηση. Η πρώτη σύγκρουση θηλυκών Αδελφές- Ψυχή με κυρίαρχο συναίσθημα το φθόνο, ανοίγει τη διαδικασία απόκτησης ταυτότητας. Κυρίαρχη μετά έρχεται η μορφή της Αφροδίτης –η απόλυτα αισθησιακή γυναίκα, η μάνα- πεθερά που σκληρά επιθετικά τοποθετείται απέναντι στην κόρη. Απειλείται η θηλυκότητα της θεάς και δεν είναι διατεθειμένη να διαπραγματευτεί παρά μόνο όταν πάρει δείγματα υπακοής, υποταγής της Ψυχής –νεαρής αναδυόμενης γυναίκας-. Η σύγκρουση είναι βίαια και οι δοκιμασίες που επιβάλλονται αφορούν τα δύο χαρακτηριστικά του γυναικείου ρόλου: φροντιστή / μάνας (δοκιμασία συλλογής δημητριακών και μαλλιού) και ερωτικού συντρόφου (δοκιμασία ελιξίριο Νιότης). Η διαδικασία απόκτησης της θηλυκής ταυτότητας συμβολίζεται με την κάθοδο στον Άδη –το σκοτάδι- το ασυνείδητο όπου η Περσεφόνη κρατά τη γνώση- λύση και συνειδητοποίηση. Πρόκειται για γυναικεία μορφή που βρίσκεται 6 μήνες στον πάνω κόσμο κι 6 μήνες στον Κάτω μετά τη βίαιη αρπαγή της από τον Άδη και τον συμβιβασμό που αναγκάζεται να δεχθεί από τον διακανονισμό της μητέρας της Δήμητρας. Δεν είναι ίσως υπερβολή να σημειώσει κανείς ότι η Περσεφόνη βοηθώντας την Ψυχή, την προτρέπει να δώσει η ίδια λύση και λύτρωση στη σύγκρουση με την Αφροδίτη. Η Περσεφόνη δέχθηκε να είναι παθητικά δίπλα σ’ έναν άντρα που δεν διάλεξε, υποταγμένη στη ρύθμιση της μητέρας της και, θέλοντας να επανορθώσει για τα δικά της ελλείμματα, τα προβάλλει στην Ψυχή, την βοηθά και της δίνει το ελιξίριο με την απαγόρευση να μην το ανοίξει. Η Περσεφόνη αναμειγνύεται στη σχέση Ψυχής- Αφροδίτης γιατί ξέρει ότι ο Μορφέας- Ύπνος είναι κρυμμένος στο φιαλίδιο και το στέλνει στην άπληστη θεά. Έτσι εκφράζει την επιθετικότητά της και επιθυμία θανάτου στο θηλυκό που κρατά  ζηλότυπα τη θηλυκότητα για την ίδια (πιθανή προβολή του θυμού και προς τη δική της μάνα- Δήμητρα).

Έχοντας το σύμβολο της θηλυκότητας –Νεότητας- αισθησιακού έρωτα στα χέρια της, η Ψυχή συγκρούεται ανοιχτά με την Αφροδίτη και επιχειρεί να κλέψει και να κρατήσει την ισχύ της θηλυκής ταυτότητας όποτε έρχεται ο Ύπνος (όχι ο Θάνατος).

Οι διεργασίες αυτές κρατούνται σε προσυνειδητό επίπεδο και με το γεγονός της ερωτικής πράξης –ο Έρωτας ξυπνά την Ψυχή με τα βέλη του- ολοκληρώνεται η γυναικεία ταυτότητα της Ψυχής με γάμο και γέννηση παιδιού.

Στο μύθο αυτό το μητρικό αντικείμενο είναι διασπασμένο στο ζηλόφθονο, στερητικό, ναρκισσιστικό του κομμάτι που εκφράζεται από τις αδελφές και την Αφροδίτη (κακή μάνα) και στο δοτικό, επανορθωτικό, βοηθητικό κομμάτι που εκφράζεται με την Περσεφόνη (καλή μάνα).

Η Ψυχή κρατά την αμφιθυμία, διαπραγματεύεται και τις δύο σχέσεις με τα μερικά αντικείμενα και πληρώνοντας το τίμημα, επανορθώνει το μητρικό αντικείμενο (η Αφροδίτη την αποδέχεται στο τέλος) κι έτσι ολοκληρώνεται στη γυναικεία της ταυτότητα.

Η ανάπτυξη της ανθρώπινης σεξουαλικότητας είναι τραυματική. Οι πολλαπλές ψυχικές συγκρούσεις που αναδύονται αιφνίδια μετά από την έκπληξη της συνάντησης των εσωτερικών ενορμήσεων και της πιεστικής κι ανελέητης δύναμης του εξωτερικού κόσμου, αρχίζουν ήδη από την πρώτη αισθησιακή συνάντηση του βρέφους με το στήθος. Η έννοια ενός άλλου,  ξεχωριστού αντικειμένου από τον εαυτό, γεννιέται από την αποστέρηση, οργή, επιθετικότητα που οδηγεί σε μια πρωτογενή μορφή κατάθλιψης που βιώνεται μεταξύ βρέφους και πρώιμου μητρικού αντικειμένου =το στήθος – σύμπαν. Η ένταση που εκπηγάζει από αυτή τη διχοτόμηση με την κατάθλιψη που μπορεί να προκαλέσει, απαιτεί ακατάπαυστη αναζήτηση λύσεων, αναζήτηση που προορίζεται να αποτελέσει το ζωτικό υπόβαθρο της ενήλικης σεξουαλικότητας και αγάπης.

Στο μύθο "Έρως και Ψυχή" εκφράζεται πιστεύω αυτή η σύγκρουση με το πρωταρχικό μητρικό αντικείμενο σε διχασμό (κακό-στήθος/ Αφροδίτη, καλό-στήθος/ Περσεφόνη) και η πορεία της αναζήτησης λύσεων αντιστοιχεί στις διάφορες δοκιμασίες που η Ψυχή εκτελεί με αποκορύφωμα την κάθοδο στον Άδη.

Πρόκειται για μια διαδικασία διαντιδράσεων με τις γυναικείες μορφές του μύθου που είναι απαραίτητη, αναπόφευκτη για την απόκτηση ωριμότητας, θηλυκότητας για τη συνάντηση με το αρσενικό  http://www.inpsy.gr

http://apisteytosgr.blogspot.com