Έρευνα από Αστική Σπηλαιολογία: Υπόγειες διαδρομές στην Αθήνα: διασχίζοντας τον υπόγειο Ιλισό!

«...Είναι μια παράξενη γοητεία το να βρίσκεται κανείς κάτω από το δρόμο και να περπατάει μέσα σε υγρές σήραγγες, συναντώντας αμέτρητες διακλαδώσεις που δε γνωρίζει πού καταλήγουν, ενώ από πάνω του ακούει τα αυτοκίνητα να περνούν πατώντας τα βαριά μεταλλικά καπάκια των δρόμων και τις διάσπαρτες μαντεμένιες σχάρες, βλέποντάς τα όλα από μιαν άλλη “υποχθόνια” οπτική γωνία... Είναι ο κόσμος του βασιλείου των σκιών των μεγαλουπόλεων…»
Ο Ιλισός (ή παλιότερα Ειλισσός) ο αρχαιότερος ποταμός στο λεκανοπέδιο Αττικής, ήταν ένα από τα σημαντικότερα ποτάμια του λεκανοπεδίου κατά την αρχαιότητα, μαζί με τον Κηφισό. Πήγαζε από τις βορειοδυτικές πλαγιές του Υμηττού και κατέληγε στον Κηφισό, από τον οποίο είχε και λιγότερα νερά. Ο Πλάτωνας αποκαλεί τον Ιλισό, ο οποίος στέρευε το καλοκαίρι, «υδάτιον», παρ’ όλο που κατά περιόδους ήταν πλωτός. Πήρε το όνομά του από τον ημίθεο Ιλισσό, γιο του Ποσειδώνα και της Δήμητρας, που λατρευόταν σε ιερό κοντά στο λόφο του Αρδηττού. Ο ίδιος και η νύμφη Καλλιρόη παριστάνονταν στις γωνιές του δυτικού αετώματος του Παρθενώνα. Στον ποταμό Ιλισό ήρθε για να ξαποστάσει ο άνεμος Βορέας, όταν αντελήφθη την όμορφη κόρη του Ερεχθέα Ωρείθυια, την οποία απήγαγε στο Σαρπηδόνιο ακρωτήριο της Θράκης, αρπάζοντάς τη στις μεγάλες πτέρυγές του. Επίσης, κάπου στις όχθες του Ιλισού λέγεται ότι φονεύθηκε ο Βασιλιάς της Αθήνας Κόδρος από τους Δωριείς.
Πέρα από τη μυθολογία όμως, ο Ιλισός με την πάροδο των χρόνων "φορτώθηκε" ένα "βαρύ" παρελθόν επεμβάσεων αλλά και μελετών που αφορούσαν στη θέση της κοίτης του, ενώ απέκτησε και μια μακρά ιστορία μυστηρίων!
Στις όχθες του τις “μυστικές”, το μήνα Ανθεστηριώνα (τέλη Φεβρουαρίου) οι υποψήφιοι για τα Ελευσίνια Μυστήρια μύστες υποβάλλονταν σε καθαρμούς στα ιερά νερά του. Στο σημείο δε που πλησίαζε τα τείχη της πόλης των Αθηνών το τοπίο ήταν ειδυλλιακό... Σχημάτιζε καταρράκτες, ενώ στις όχθες του υπήρχαν τα ιερά των θεοτήτων που λατρεύονταν τότε από τους Αθηναίους και άλλα δημόσια οικοδομήματα, μεταξύ των οποίων το Ολυμπιείο (Δίας), το Πύθιο (Απόλλων), το Παναθηναϊκό Στάδιο, το Ηρακλείο (Κυνόσαργες), κ.ά. Κατά τη γεωμετρική περίοδο (περίπου 950 – 700 π.Χ.) και κατά άλλες μεταγενέστερες περιόδους, η περιοχή χρησιμοποιήθηκε ως νεκροταφείο, ενώ κατά τη βυζαντινή περίοδο υπήρχε εκεί οικισμός βυρσοδεψών που χρησιμοποιούσαν τα νερά του ποταμού για την επεξεργασία των δερμάτων.

Η περιοχή εκείνη ήταν αυτή που σήμερα βρίσκεται απέναντι από το λόφο του Αρδηττού και το σημερινό Καλλιμάρμαρο. Τα νερά του Ιλισού ήταν καθαρά και κρυστάλλινα, και τα προσέφερε στους κατοίκους των γύρω περιοχών του ως πολύτιμο πόσιμο νερό και για να ποτίζουν τις καλλιέργειές τους...Σήμερα το σκηνικό έχει αλλάξει πλήρως. Ο Ιλισός μετατράπηκε από τους Αθηναίους σε υπόνομο που κυλάει κρυφά και υπόγεια σαν από ντροπή για τον ξεπεσμό του... Δεν προσφέρει πια τα νερά του στους ανθρώπους, αλλά οι άνθρωποι ρίχνουν τα βρώμικα νερά τους στην κοίτη του...

...Ήταν αρκετός καιρός που ο “υπόγειος κόσμος” της πόλης μας, της Αθήνας, είχε αρχίσει να μας αποκαλύπτεται, και αυτό ήταν ακόλουθο μιας δικής μας μεγάλης προσπάθειας που περιλάμβανε ατέλειωτες ώρες θεωρητικών αναζητήσεων σε βιβλία, περιοδικά και διαδίκτυο, και ακόμη περισσότερες επιτόπιων περιπλανήσεων σε τοποθεσίες ιδιαίτερου ενδιαφέροντος, οι οποίες όμως δεν έφερναν και πάντοτε το επιθυμητό αποτέλεσμα. Ούτως ή άλλως όμως η αρχή είχε γίνει, και η συνέχεια αναμενόταν άκρως συναρπαστική!

Εδώ η είσοδος στην Καισαριανή, και η αρχή της υπόγειας πορείας μας προς την Καλλιθέα.

Τη διαδρομή αυτή που θα παρουσιάσουμε εδώ, από το νεκροταφείο της Καισαριανής μέχρι την περιοχή της Καλλιθέας όπου βγαίνει στην επιφάνεια η σημερινή κοίτη του Ιλισού οδεύοντας προς το Φάληρο, τη διανύσαμε μια φθινοπωρινή νύχτα του 2011. Τη διακλάδωσή του που ξεκινάει από του Ζωγράφου (Πολυτεχνειούπολη & Άλσος Στρατού), επίσης κάποια άλλη φορά, ενώ υπάρχει και η τελευταία και βασική από τη Σχολή Χωροφυλακής (Γουδή).

Ο κλάδος (ή φάραγγα) της Καισαριανής αναφέρεται και ως Ηριδανός, παρ’ όλο που η εγκιβωτισμένη από την αρχαιότητα κοίτη του αθηναϊκού Ηριδανού ξεκινά από το Λυκαβηττό και υπογείως φτάνει μέχρι τον Κεραμεικό, απ’ όπου κατέληγε στον Ιλισό (βλ. χάρτη). Αναλυτικότερα όμως για τους τρεις κλάδους του Ιλισού, θα μιλήσουμε παρακάτω.

Μέσα στο τούνελ, κατακόρυφη έξοδος προς φρεάτιο της επιφάνειας (μία από τις πολλές που υπήρχαν)


Βρεθήκαμε λοιπόν να περπατάμε μέσα σε μια σκουφοειδή διατομή τσιμεντένιας στοάς - εδώ βλέπουμε μια απότομη κατηφόρα- η οποία παρακάτω θα μας έβγαζε σε άλλες διατομές κυκλικές με διαμέτρους μεγάλες μέχρι και τέσσερα μέτρα. Βρισκόμασταν μέσα στην υπόγεια κοίτη ενός αρχαίου ιερού αθηναϊκού ποταμού, που είχε καταλήξει να είναι πια υπόνομος...

Σε μερικά σημεία υπήρχαν έντονοι γεωλογικοί σχηματισμοί σαν αυτούς που συναντάμε στα σπήλαια…





Κάποια στιγμή, εισχωρώντας στο τούνελ μιας μικρής διακλάδωσης, έκπληκτοι αντικρίσαμε μια ...παρκαρισμένη μηχανή με αριθμό κυκλοφορίας που έμοιαζε σαν να περιμένει τον αναβάτη της, κάτω ακριβώς από τριώροφο (αν θυμάμαι καλά) κλιμακοστάσιο με σκάλες που οδηγούσαν σε κλειδωμένη έξοδο στην επιφάνεια...



Σε τέτοιου τύπου υπόγειες διαδρομές, συμβαίνει να περπατάς για πολλή ώρα στην ίδια διατομή στοάς χωρίς να αλλάζει απολύτως τίποτα! Αυτό σε κάνει να έχεις τις αισθήσεις τεντωμένες, επειδή σίγουρα δεν ξέρεις τι μπορεί ξαφνικά να συναντήσεις, αλλά και μήπως ακούσεις κάτι (συνήθως έντονη ροή νερού) που να σημαίνει ότι κάτι διαφορετικό θα υπάρχει παρακάτω…

Εδώ λοιπόν, βγαίνοντας από τη δεξιά διακλάδωση της φωτογραφίας (αριστερή κατά την πορεία μας), αντιληφθήκαμε ότι στα δεξιά μας υπήρχαν άλλες δύο στοές που κατέληγαν στο ίδιο σημείο. Βρισκόμασταν λοιπόν αναμφισβήτητα σε έναν κεντρικό κόμβο, που αργότερα κατάλαβα ότι ήταν η συμβολή του κλάδου που ακολουθούσαμε (Καισαριανής), στους άλλους δύο βασικούς κλάδους του δικτύου, που θα περιγράψουμε επ’ ακριβώς στη συνέχεια. Ακριβώς από πάνω βρίσκεται η διασταύρωση των οδών Μιχαλακοπούλου & Βασ. Αλεξάνδρου.

Εμπρός μας, ο μεγάλος δίδυμος αγωγός (διαμέτρου 4.20 m), του οποίου επιλέξαμε το αριστερό σκέλος για πρακτικούς λόγους, καθώς ήταν πάρα πολύ δύσκολο να μετακινηθούμε στην απέναντι πλευρά, χωρίς να γλιστρήσουμε. Κι εδώ το πέρασμα έγινε με αρκετή δυσκολία, πατώντας στη "ρίζα" του κυκλικού τοιχώματος, ακριβώς πριν το νερό, και πάλι γλιστρώντας προς το εσωτερικό του "καναλιού"...

Καθώς συνεχίζαμε, δίπλα μας και από κάτω μας κυλούσε νερό σε πολύ μικρότερα και διαφορετικά τούνελ, ενώ πίσω μας αφήναμε διακλαδώσεις παλιών σηράγγων που δεν μπορούσαμε όμως να ακολουθήσουμε αυτή τη φορά, γιατί ο στόχος ήταν να καταλήξουμε στη βασική έξοδο της διαδρομής κάπου στην Καλλιθέα. Σε κάποια πρόσβαση σε στοά προς τα αριστερά, υπήρχε δίοδος προς τα έξω, που κατέληγε όμως σε σημείο που ήταν καλυμμένο με σιδηρά σχάρα. Εξωτερικά, εντοπίζεται στην οδό Φωκιανού, πολύ κοντά στο Καλλιμάρμαρο.

Θα περπατούσαμε ήδη μερικές ώρες (που έμοιαζαν ατελείωτες) μέσα στο υπόγειο δίκτυο στοών του Ιλισού, περιτριγυρισμένοι από εικόνες αλλόκοτες, μα σίγουρα όχι πρωτόγνωρες, καθώς δεν ήταν η πρώτη φορά που κάναμε παρόμοιου είδους εξερευνήσεις.

Περνώντας κάτω από πολυάριθμα σιδερένια καπάκια -τα οποία θα μπορούσαμε να προσεγγίσουμε από μεταλλικά σκαλοπάτια σχήματος Π- και από διαδρόμους που οδηγούσαν σε ενδιάμεσες κλειστές εισόδους, κάποτε φτάσαμε στο τέλος της κυκλικής δίδυμης στοάς. Η επόμενη φωτογραφία λήφθηκε μετά την έξοδο από τη (δεξιά) σήραγγα, κοιτώντας προς τα πίσω.

Μπροστά μας σε λίγο θα διαπιστώναμε ότι είχαμε την αρχή της κύριας πέτρινης σκεπασμένης κοίτης του ποταμού, στο κομβικό σημείο όπου αποφασίσαμε να περάσουμε στη δεξιά πλευρά (κατά την πορεία μας), ένα εγχείρημα καθόλου εύκολο, καθώς τα πλακάκια στον πυθμένα του καναλιού, όπου κυλά το νερό, έχουν ολισθηρότητα σε βαθμό που αγγίζει το 100%! Βρισκόμασταν ακριβώς στην τοποθεσία του Καλλιμάρμαρου (Στάδιο), σε κάποια έξοδο μπροστά από το οποίο πρέπει να οδηγούν (στην επιφάνεια) τα σκαλοπάτια που φαίνονται στα αριστερά της φωτογραφίας.

Πριν από τις αρχές του 20ού αιώνα ο Ιλισός -όπως αρχικά αναφέραμε- δεν είχε ξεχωριστή εκβολή στο Φάληρο όπως σήμερα, αλλά συνέβαλε με τον Κηφισό από την περιοχή Χαροκόπου – Χαμοστέρνας. Το 1905 όμως τελικά μελετήθηκε ξεχωριστή κοίτη και εκβολή του από τη Γέφυρα Χαροκόπου μέχρι το Φαληρικό Όρμο. Με βάση τη μελέτη αυτή, έγινε πριν από το 1930 η διευθέτησή του στο τμήμα από τη θάλασσα μέχρι τη γέφυρα Χαροκόπου, σε απόσταση περίπου τριών χιλιομέτρων. Η αρχική μελέτη (1931-1936) προέβλεπε και το υπόλοιπο τμήμα μέχρι το Στάδιο να παραμείνει ακάλυπτο.


Έτσι κατασκευάστηκε αρχικά κοίτη τραπεζοειδούς διατομής χτισμένη έντεχνα με πέτρα, αλλά έπειτα η πυκνή ανοικοδόμηση -ιδιαίτερα μετά τον πόλεμο- οδήγησε στην κάλυψή της. Άλλωστε και όλο το υπόλοιπο μήκος του ποταμού καλύφθηκε, καθώς με το πέρασμα των δεκαετιών η Αθήνα επεκτεινόταν όλο και περισσότερο, για να περιοριστούν έτσι οι πλημμύρες το χειμώνα, αλλά και να αποφευχθεί η δυσοσμία των λυμάτων που κατέληγαν στην κοίτη από τις γύρω νεόχτιστες συνοικίες.


Μια από τις πρώτες συνοικίες γύρω από τον Αρδηττό ήταν το λεγόμενο “βατραχονήσι”,ονομασία που προέκυψε επειδή στο σημείο αυτό ο ποταμός χωριζόταν σε δύο σκέλη ανάμεσα στα οποία σχηματιζόταν το “νησί” με τα αμέτρητα βατράχια που ζούσαν δίπλα στις όχθες. Τα δύο παρακλάδια λίγο παρακάτω, στην κρήνη Καλλιρρόη, έσμιγαν ξανά σε μια μικρή βραχονησίδα (που και αυτή ενίοτε ονομαζόταν βατραχονήσι) σχηματίζοντας τους καταρράκτες εκατέρωθεν, αλλά το ένα από τα δύο ύστερα από την πλημμύρα του Αγίου Φιλίππου επιχωματώθηκε (1897), και ταυτόχρονα το βατραχονήσι έπαψε να είναι νησί! Το σκέλος που έμεινε ήταν αυτό που βρισκόταν από την πλευρά του Αρδηττού, το οποίο μάλιστα από σχετικά σχεδιαγράμματα προκύπτει ότι ανοίχτηκε κάποια μεταγενέστερη εποχή (μεσαιωνική κοίτη), ενώ η αρχική πορεία του ποταμού διέγραφε τη διαδρομή του σκέλους που καταργήθηκε.


Μέσα σε αυτή την υπόγεια διαδρομή, κάτω και μπροστά από τον Αρδηττό, βρισκόμασταν κι εμείς! Να πούμε ότι όταν καλύφθηκε η κοίτη, κατασκευάστηκε στο μέσον της τοιχείο από οπλισμένο σκυρόδεμα, το οποίο στηρίζει την πλάκα κάλυψης. Σε μερικά σημεία τα δύο μέρη της στοάς επικοινωνούν μέσω ανοιγμάτων που έχουν διατηρηθεί, ενώ και εδώ υπάρχει πλήθος παράπλευρων (μικρής διατομής όμως) σηράγγων. Σε δύο επίσης θέσεις της -κάποτε ανοικτής - διαδρομής, το επίπεδο της κοίτης χαμηλώνει (υπάρχει μεγάλο σκαλοπάτι ύψους περίπου ενός μέτρου), ενώ όλα είναι έντεχνα κατασκευασμένα με πέτρα.


Ας πάρουμε όμως λίγο τα πράγματα από την αρχή. Η αντίστροφη μέτρηση για τον άλλοτε θεοποιημένο ποταμό, φαίνεται ότι άρχισε με αφορμή τη μεγάλη εκείνη πλημμύρα, οπότε και ξεκίνησαν κάποιες μελέτες και προετοιμασίες για μελλοντική κάλυψη, όπως και η χάραξη της νέας ξεχωριστής εκβολής του που αναφέραμε παραπάνω. Η κάλυψη τελικά ξεκίνησε αρκετά χρόνια αργότερα, το 1937 επί Μεταξά («Θάπτομεν τον Ιλισόν»), από το ύψος της παλαιάς Σχολής Χωροφυλακής. Μέχρι το 1939 κατασκευάστηκε το τμήμα που διέρχεται κάτω από τις οδούς Μεσογείων και Μιχαλακοπούλου μέχρι την οδό Παπαδιαμαντοπούλου, διά της οποίας συμβάλλει ο κλάδος του Ζωγράφου. Στη συνέχεια η υπόγεια διαδρομή συνεχίζει πίσω από το Χίλτον, όπου συμβάλλει (όπως είδαμε) διά της Βασ. Αλεξάνδρου ο κλάδος της Καισαριανής, κι έπειτα στη Βασ. Κωνσταντίνου μέχρι περίπου το Παναθηναϊκό Στάδιο.


Στο σημείο αυτό όμως συνοψίζοντας, θα ήθελα να περιγράψουμε με ακρίβεια από την αρχή, τη διαδρομή που ακολουθούν οι τρεις βασικοί κλάδοι:

Κλάδος Καισαριανής: άλσος Ηριδανού, νεκροταφείο Καισαριανής (σκουφοειδής διατομή), νότιο όριο Πανεπιστημιούπολης, νοτίως άλσους Ιλισίων, οδός Βασ. Αλεξάνδρου (συμβολή με του άλλους δύο κλάδους)
Κλάδος Ζωγράφου (α): Πολυτεχνειούπολη (τρεις είσοδοι, διατομή ορθογωνική), Κοκκινοπούλου, Γ. Παπανδρέου (συμβολή σκέλους β, διατομή σκουφοειδής)
Κλάδος Ζωγράφου (β): άλσος Ελληνικού Στρατού, θέατρο Badminton (σκουφοειδής διατομή), οδός Γ. Παπανδρέου (εξ’ αρχής, μέχρι Κοκκινοπούλου όπου συμβάλλει το σκέλος α), συνέχεια Γ. Παπανδρέου, Παπαδιαμαντοπούλου (κυκλική διατομή, συμβολή κλάδου Γουδή στη Μιχαλακοπούλου)
Κλάδος Γουδή (κύριος): Σχολή Χωροφυλακής, οδός Ζαγοράς (ωοειδής διατομή 2.60x2.90), Μιχαλακοπούλου μέχρι Ποντοηρακλείας, συνέχεια Μιχαλακοπούλου (διατομή 2.80x3.20) μέχρι Παπαδιαμαντοπούλου (συμβολή κλάδου Ζωγράφου), στη συνέχεια ο αγωγός γίνεται δίδυμος με κυκλικές διατομές διαμέτρου 3.80, κάτω από τη Μιχαλακοπούλου, μέχρι τη Β. Αλεξάνδρου (συμβολή κλάδου Καισαριανής), συνεχίζει δίδυμος αγωγός διαμέτρων 4.20 κάτω από τη Βασ. Κωνσταντίνου, μέχρι το Στάδιο, όπου ξεκινάει η παλαιά καλυμμένη λιθόκτιστη τραπεζοειδής διατομή του Ιλισού.
Από εκεί μέχρι τη Λεωφόρο Βουλιαγμένης σώζεται στο βατραχονήσι -όπου και η εκκλησία της Αγίας Φωτεινής- ένα μικρό ανενεργό πια τμήμα ακάλυπτης φυσικής κοίτης, παράλληλα με τη Βασιλέως Κωνσταντίνου προς την πλευρά του Ολυμπιείου, το οποίο έχει χαρακτηριστεί αρχαιολογικός χώρος. Από το σημείο εκείνο, λίγο παρακάτω, και μέσα από την υπόγεια κοίτη, ξεκίνησε και το μεγάλο ριφιφί στην Τράπεζα Εργασίας το Δεκέμβριο του 1992, μία από τις μεγαλύτερες και πιο μυστηριώδεις ληστείες που έχουν συμβεί στα χρονικά.

Τέλος πάντων, συνεχίζοντας κι εμείς παρακάτω, ενα παλιό, βαρύ και σφραγισμένο τσιμεντένιο καπάκι που προσπεράσαμε στο δάπεδο της στοάς, μάς προβλημάτισε... Αναρωτιόμασταν τι θα μπορούσε να υπάρχει κάτω από αυτό, ενώ βρισκόμασταν ήδη υπογείως!



Η συνέχεια της υπόγειας διαδρομής της κοίτης είναι κάτω από την οδό Καλλιρόης, μέχρι την οδό Χαροκόπου, και στη συνέχεια μεταξύ των οδών Σαλαμίνος – Ιλισού και Π. Τσαλδάρη ως την οδό Φορνέζη, όπου περατώνεται το κλειστό τμήμα, οι τελευταίες εργασίες επικάλυψης του οποίου ολοκληρώθηκαν στις αρχές της δεκαετίας του 1960.




Στο ύψος της οδού Χαμοστέρνας, υπάρχει διάταξη εκτροπής των παροχών ξηράς περιόδου προς τον Κεντρικό Αποχετευτικό Αγωγό, ακολουθώντας για λίγο την αρχική διεύθυνση της κοίτης του Ιλισού!

Η επιπρόσθετη παροχή βροχής συνεχίζει μέσω υπερχειλιστών να οδεύει μέχρι την ανοικτή κοίτη και τη σημερινή εκβολή του Ιλισού, η οποία στις 22 Φεβρουαρίου 2013 σχεδόν ξεχείλισε!




...Τελικά, κουρασμένοι και μετά από περπάτημα πολλών ωρών στα νερά και στο σκοτάδι και μετά κάποιας -θα έλεγα- αγωνίας, φτάσαμε το ξημέρωμα να αντικρίζουμε από πολύ μακριά στην άκρη της στοάς, το φως της εξόδου...

Προσωπικά δεν είχα αμφιβολία για το που ακριβώς θα καταλήγαμε (δεν είχαμε ξαναεπιχειρήσει ολόκληρη τη διαδρομή) και πραγματικά δεν έπεσα έξω.

Βρεθήκαμε στην Καλλιθέα ακριβώς στη θέση περάτωσης του κλειστού τμήματος που περιγράφεται παραπάνω. Με τη βοήθεια ενός σχοινιού ανεβήκαμε το δεξί πρανές της κοίτης του ποταμού, βγαίνοντας στην επιφάνεια μετά από υπόγεια πορεία μεγαλύτερη των οκτώ (!) χιλιομέτρων.

ΠΗΓΗ