Ο άνδρας από το Κονγκό: Το ανθρώπινο έκθεμα που τοποθετήθηκε σε κλουβί ουρακοτάγκων στον ζωολογικό κήπο της Νέας Υόρκης

Όποιος έχει βρεθεί έστω και μία φορά σε ζωολογικό κήπο, από τον χειρότερο μέχρι αυτόν που μπορεί να χαρακτηριστεί το καλύτερο μέρος μετά τις συνθήκες ελευθερίας, έχει αναρωτηθεί πώς να νιώθουν οι ψυχές που ζουν εκεί, αφύσικα, βορά στα μάτια των επισκεπτών.
Το ερώτημα αυτό δεν έμεινε αναπάντητο για τον 23χρονο Ota Benga στον οποίο η ανθρώπινη φυλή -η δική του δηλαδή- επιφύλαξε τη χειρότερη μεταχείριση: ο άνδρας από το Κονγκό χρησιμοποιήθηκε ως ανθρώπινο έκθεμα και τοποθετήθηκε στο κλουβί των ουρακοτάγκων ως «ο ενδιάμεσος σύνδεσμος» μεταξύ εκείνων και των ανθρώπων.
Χιλιάδες άνθρωποι από όλο τον κόσμο συνέρρεαν να δουν τη μεγάλη ατραξιόν που εκτέθηκε αρχικά στο St. Louis World’s Fair το 1904 μαζί με μέλη της φυλής Ainu από νησί βόρεια της Ιαπωνίας.
Δύο χρόνια αργότερα ο μικρόσωμος άνδρας τοποθετήθηκε στο κλουβί μαζί με έναν ουρακοτάγκο στο New York Zoological Gardens, τον σημερινό Bronx Zoo.
Ο Benga καθόταν με τον ουρακοτάγκο, αγκαλιάζονταν και κυλιούνταν στο δάπεδο καθώς πάλευαν, ενώ ο 23χρονος βάβιζε σε μία γλώσσα που ο ουρακοτάγκος έδειχνε να καταλαβαίνει.
Έθιμο της φυλής του στο Κονγκό ήταν να σμιλεύονται τα δόντια μυτερά, χαρακτηριστικό που ο ζωολογικός κήπος χρησιμοποίησε για να τον προωθήσει ως άνθρωπο άγριο που μπορούσε με τα δόντια του να κόψει κομμάτια το θήραμά του.

Ξυπόλυτος αλλά ντυμένος με ρούχα της εποχής ο Ota διασκέδαζε τους επισκέπτες κάνοντας σκοποβολή με τόξο και βέλος. Το εισιτήριο κόστιζε 25 σεντς και μαζί με το εισιτήριο των πέντε σεντς στον υπόγειο ήταν μια φτηνή απογευματινή ψυχαγωγία και μια ευκαιρία να δει κανείς έναν «αυθεντικό Αφρικανό άγριο». Τις Κυριακές η είσοδος ήταν δωρεάν.
Οι New York Times έγραφαν με πηχυαίους τίτλους: «Άγριος μοιράζεται κλουβί με τους πιθήκους» ενώ στο Zoological Society Bulletin περιγραφόταν ως «εξωτερικό τέρας».
Δεν ήταν ούτε πρωτεύον θηλαστικό, ούτε άνθρωπος των σπηλαίων. Ήταν ένας κανονικός άνθρωπος από φυλή στο Κονγκό. Μαύροι κληρικοί, σημειώνει η Daily Mail, εξοργισμένοι από τον προφανή ρατσισμό, κατάφεραν τελικά να «κατεβάσουν» το έκθεμα.

Αλλά η μοίρα του Ota είχε γραφτεί.
Η δημοσιογράφος Pamela Newkirk διερευνά τη σοκαριστική και θλιβερή ιστορία πίσω από την κακοτυχία του νεαρού άνδρα στο βιβλίο της «Spectacle: The Astonishing Life of Ota Benga».

Η συγγραφέας περιγράφει πώς, στα 1906, καλοντυμένοι Αμερικάνοι από την 5η Λεωφόρο και τη Madison, μαζί με ανθρώπους των γκέτο, σχημάτιζαν ουρά στο χώρο των πρωτευόντων στον Ζωολογικό Κήπο για να δουν τον «σοκολατόχρωμο» μικρόσωμο άνδρα, ντυμένο με λευκό παντελόνι και χακί σακάκι. «Ήταν εκείνος ο χαμένος σύνδεσμος, το είδος που ενώνει τον πίθηκο και τον άνθρωπο, που απασχολούσε τότε τους επιστήμονες;», διερωτάται.
«Ούτε κρεμόταν από κάποιο κλαδί ούτε έκανε χειρονομίες. Αν εξαιρέσει κανείς το μικρό μέγεθός του και τα σμιλεμένα δόντια του έμοιαζε ίδιος με κάθε συνηθισμένο ‘νέγρο’ της εποχής. Αλλά αν ήταν άνθρωπος, θα ζούσε σε κλουβί με μαϊμούδες;»
Όπως εξηγεί, ο διευθυντής του ζωολογικού κήπου William Temple Hornaday είχε φτιάξει το θέαμα αυτό και πίστευε πως ο Benga ήταν ένα βήμα πιο εξελιγμένος από τα άλλα πρωτεύοντα του κήπου.
Καθημερινά παρήλαυναν τουλάχιστον 40.000 άνθρωποι για να τον δουν να παίζει με έναν παπαγάλο, να στοχεύει με το τόξο του και να επιδεικνύει τις δεξιότητές του χρησιμοποιώντας σκοινιά που είχαν αφεθεί στο κλουβί του για να φτιάχνει στρώμα ή αιώρα.
«Τα παιδιά χασκογελούσαν ενώ οι ενήλικοι ξεκαρδίζονταν- ορισμένοι όχι και τόσο…- με το ανθρώπινο έκθεμα», γράφει.
Ο Ota άντεχε μέχρι που παρακαλούσε τους φροντιστές του κήπου να τον απομακρύνουν από τα αδηφάγα μάτια των επισκεπτών.
Για τη μοίρα του Ota ευθυνόταν ο Samuel Phillips Verner, ιεραπόστολος και ερευνητής αλλά και δήθεν showman που αναζητούσε λεφτά και φήμη στην Αφρική. Ήλπιζε να βγάλει λεφτά φέρνοντας αντικείμενα από την Αφρική στα αμερικανικά μουσεία.
Είχε επινοήσει μυριάδες φανταστικές ιστορίες για το πώς βρήκε τον Ota αλλά το στοιχείο που παρέμενε ίδιο σε όλες τις εκδοχές έδειχνε πως «η κατάκτηση του Κονγκό από τον Βέλγο βασιλιά Λεοπόλδο ΙΙ, η τεράστια έκταση της Αφρικής που είχε διασφαλίσει το 1885, έκανε το Benga και το λαό του ευάλωτους στους διακινητές σκλάβων και τους Αμερικανούς ερευνητές.

Σε μια ιστορία του ο Verner έγραψε πως βρήκε τον Benga ενώ ήταν αιχμάλωτος και επρόκειτο να φαγωθεί από φυλή κανιβάλων Baschilele που είχε σκοτώσει τη γυναίκα και τα παιδιά του- φυλή που σύμφωνα με τη Royal Geographical Society της Βρετανίας ήταν από τις πιο φιλικές της Αφρικής. Σε άλλη ιστορία ο Verner δήλωσε πως αγόρασε τον Benga για λίγο αλάτι κι ένα κομμάτι ύφασμα.
Στόχος του ήταν σε κάθε περίπτωση να πάρει λεφτά από τους διοργανωτές του St. Louis World’s Fair, που ήθελαν να συμπεριλάβουν επίδειξη πυγμαίων, ώστε να τον πάρει από την Αφρική και να τον πάει στις ΗΠΑ.
Εντωμεταξύ οι συνθήκες στο Κογκό ήταν απειλητικές για κάθε Αφρικανό. «Κατά τη βασιλεία του Λεοπόλδου δέκα εκατομμύρια ή και περισσότεροι από το λαό του Benga δολοφονήθηκαν συστηματικά και ακόμα περισσότεροι βασανίστηκαν ή έγιναν σκλάβοι ενώ έγινε τεράστια εκμετάλλευση των φυσικών πόρων της χώρας», γράφει η Newkirk.
«Ο Λεοπόλδος ενθάρρυνε την εργασία με βιασμούς, ακρωτηριασμούς, βασανιστήρια και φόνους ενώ θησαύριζε μεταφέροντας στη διεθνή αγορά διάφορα ορυκτά», συνεχίζει.
Οι αγριότητες του Λεοπόλδου αποκαλύφθηκαν αρχικά από τον George Washington Williams, εξέχοντα μαύρο υπουργό του Σινσινάτι. Ο Williams πρότεινε στον πρόεδρο Benjamin Harrison να ταξιδέψει στο Κονγκό το 1889 για να δει ιδίοις όμμασι τις συνθήκες ζωής.
Βέλγοι αξιωματούχοι επιχείρησαν να αναβάλουν το ταξίδι αλλά ο Williams επέμεινε και επισκέφθηκε, επί έξι μήνες, χωριά, σταθμούς ιεραποστολών και κυβερνητικές θέσεις. Το σοκ από τη βάρβαρη κακομεταχείριση των ντόπιων στο όνομα του Βελγίου ήταν μεγάλο: δολοφονούνταν, εξαναγκάζονταν σε καταναγκαστική εργασία, υφίσταντο βιασμούς, βασανιστήρια και άλλες αγριότητες.
Ο Λεοπόλδος υποστήριζε πως κατασκεύαζε νοσοκομεία, σχολεία και άλλες δημόσιες υπηρεσίες αλλά ο Williams αποκάλυψε «διακίνηση σκλάβων» και σκληρές τιμωρίες αν οι ντόπιοι αρνούνταν να εργαστούν: του έκοβαν τα χέρια, τους κυνηγούσαν και κατέστρεφαν τις καλύβες τους.
Ο Williams περιέγραψε το αιματοβαμμένο καθεστώς του Λεοπόλδου στο Κονγκό ως «έγκλημα κατά της ανθρωπότητας».

Υπήρξε διεθνής κατακραυγή και η ηγεσία του Λεοπόλδου τερματίστηκε το 1908- η ζημιά όμως είχε ήδη γίνει: το Κονγκό είχε εξαντλημένους τους φυσικούς του πόρους και ο λαός του είχε μετατραπεί σε ορδές σκλάβων.
Δεν υπήρχε σπίτι για να γυρίσει ο Ota, ούτε οικογένεια. Η φυλή του είχε είτε εξοντωθεί είτε βρει καταφύγιο μέσα στη ζούγκλα.
Κουρασμένος από την αρνητική δημοσιότητα ο Hornaday αποφάσισε να στείλει τον Ota σε άσυλο για ορφανά, στο Μπρούκλιν, όπου διδάχθηκε να μιλά αγγλικά και να… τρώει. Τελευταίος σταθμός του ήταν το Lynchburg της Virginia όπου ανέλαβε τη φροντίδα του ανάδοχη οικογένεια.
Έπαιζε χαρούμενα με τα παιδιά της οικογένειας και τους έδειχνε όσα είχε μάθει στην πατρίδα του την Αφρική αλλά η καρδιά του είχε ραγίσει. Νοσταλγούσε το Κονγκό και ήλπιζε να επιστρέψει αλλά δεν είχε πια εκεί ούτε σπίτι ούτε οικογένεια να τον περιμένει.
Τον Μάρτιο του 1916 «έριξε μια σφαίρα στη ραγισμένη του καρδιά. Ήταν επιτέλους ελεύθερος».

Ετάφη σε ανώνυμο τάφο στο Lynchburg.
«Αυτή ήταν η saga της απαξίωσης ενός ανθρώπου- ενός σοκαριστικού και ντροπιαστικού θεάματος. Με μια πιο προσεκτική ματιά είναι όμως και η ιστορία μιας εποχής. Της επιστήμης, της ελίτ, των θεσμών, και των ρατσιστικών ιδεολογιών που αντέχουν έως σήμερα», γράφει η Newkirk.
«Λέει πολλά για το πού βρισκόμασταν εκείνη την εποχή σε ό,τι αφορά τις φυλές. Όταν οι άνθρωποι σκέφτονται τη Νέα Υόρκη ως μία προοδευτική πόλη… δείχνει πως δεν είμαστε τόσο προοδευτικοί όσο μας αρέσει να πιστεύουμε», δήλωσε η συγγραφέας.