Κρητο-Μινωικά Μυστήρια: Οι αρχαιότερες μυστικές τελετουργίες

Tα Κρητικά μυστήρια είναι ίσως τα αρχαιότερα στον Ελλαδικό χώρο, καθότι η Μινωική Κρήτη αποτελεί τον αρχαιότερο πολιτισμικά και θρησκευτικά Ελληνικό πολιτισμό. Βάση της μινωικής θρησκείας, όπως και όλων των πρωτόγονων θρησκειών είναι «ο κύκλος της βλάστησης». Η Φύση πήρε στην φαντασία του ανθρώπου την μορφή της μεγάλης θεάς , ενώ η βλάστηση την μορφή του θείου βρέφους. Η μεγάλη μητέρα, είναι η σύζυγος του θεού, που γεννιέται και πεθαίνει συμβολίζοντας έτσι την αναγέννηση της φύσης. 

Η σχέση των δύο αυτών προσώπων δεν είναι σαφής. Άλλοτε είναι ερωτική που όμως δεν ολοκληρώνεται μίας και ο νεαρός θεός πεθαίνει, και άλλοτε είναι σχέση μητρική ή αδελφική. Ανάμεσα στις δύο θεότητες τελείται ο ιερός γάμος, που γίνονταν για να συντείνουν στη γονιμοποίηση και την καρποφορία. Αργότερα τα πρόσωπα του ιερού αυτού γάμου τα υποδύονται ο βασιλιάς και η βασίλισσα της Κνωσού, της οποίας το όνομα είναι Πασιφανή, που σημαίνει «ολόφωτη» και υποδεικνύει την σχέση της βασίλισσας με την σελήνη.

Ο γιος της ο Μινώταυρος άνθρωπος με κεφάλι ταύρου λέγεται και Αστερίων, γιατί αυτός, όπως ο πατέρας του ταυτίζεται με τον έναστρο Ουρανό. Στην Κρήτη ο ταύρος ταυτίζεται με τον ουρανό και τον ήλιο, που γονιμοποιούν τη γη με τη ζέστη και τις βροχές, ενώ το θηλυκό στοιχείο, η θεϊκή αγελάδα, συσχετίζεται με τη Σελήνη, που το σχήμα της θυμίζει τα κέρατα. Έτσι ο γάμος του ταύρου με την αγελάδα είναι μαζί γάμος του ήλιου και του φεγγαριού, των δύο ουράνιων σωμάτων που ρυθμίζουν την ζωή πάνω στον πλανήτη. Έτσι στην μινωική Κρήτη μεγάλη θεότητα είναι η ίδια η φύση, η Μεγάλη Μητέρα Κουροτρόφος , ως «Ορεία Μήτηρ» και «Πότνια θηρών», άλλοτε ως «Θεά των Όφεων» ή του ιερού δέντρου, των πουλιών ή των λουλουδιών. Άλλοτε πάλι παρουσιάζεται ως πολεμική θεότητα με ασπίδα και ξίφος και άλλοτε ως θαλάσσια θεότητα που ταξιδεύει μέσα σε ιερό πλοίο.

Η Μινωική θεότητα απεικονίζεται σε κορυφές ορέων μεταξύ δύο λεόντων, ως Ορεία Μήτηρ ή Πότνια Θηρών, ως θεά του ιερού δέντρου, θεά των όφεων, των περιστεριών ή των μηκώνων, αλλά και με πολεμικές εξάρτηση με ξίφος και ασπίδα. Το Ιερό Δέντρο και το Ιερό Σπήλαιο ήταν σύμβολα της μητρότητας και της ζωής, δύο σημαντικά σύμβολα που επίσης συναντούνται σε όλες σχεδόν τις αρχαίες θρησκείες. Μπροστά από το Ιερό δέντρο γινόταν οι προσφορές και οι χοροί. Το δέντρο ως σύμβολο συμβόλιζε τη μητέρα που προσφέρει τον καρπό της ζωής. Το κατεξοχήν ιερό δένδρο είναι η Ελιά. Η μακροβιότητα του δένδρου και η σημασία του για την ζωή, εξηγούν γιατί η Ελιά θεωρήθηκε ιερή σε μία εποχή που το λάδι και το στάρι αποτελούσαν πρωταρχικές αξίες της ζωής του ανθρώπου. Οι όφεις φίδια συμβόλιζαν τον χθόνιο χαρακτήρα της, τα περιστέρια ήταν το σύμβολο του ουράνιου πεδίου και οι υπνοφόρες παπαρούνες τα σύμβολα της μητρικής θεάς, που κατευνάζει τα νήπια.Η μεγάλη μητέρα όπως φαίνεται επηρέασε και την διαμόρφωση των Θεών του Δωδεκαθέου. Για παράδειγμα η Αθηνά, ως θεά του πολέμου, απεικονίζεται με όπλα, η Άρτεμις είναι η θεά των θηρίων, η Αφροδίτη συμβολίζεται με τα περιστέρια, ενώ τα λιοντάρια συναντώνται στη λατρεία της Kυβέλης. Ο Δίας επίσης λέγεται ότι γεννήθηκε στην Κρήτη. Σύμφωνα με τις μινωικές παραδόσεις, οι Ιδαίοι Δάκτυλοι, οι Κορύβαντες και οι Κουρήτες, ήταν οι συνοδοί της Ρέας στο νησί της Κρήτης και οι προστάτες του νεαρού κούρου της Δία, γιατί αυτοί τον ανέθρεψαν και τον προστάτεψαν από νεογέννητο ακόμη. Ο Πλάτων μας πληροφορεί ότι οι Κορύβαντες έκαναν την τελετή ενθρόνισης σε όποιον μυούσαν στα Μυστήρια, ενώ ο Πορφύριος αναφέρει για τον Πυθαγόρας ότι όταν πήγε στην Κρήτη για να μυηθεί έκανε καθαρμούς στην παραλία της Κρήτης , νηστεύοντας 9 ημέρες κι έπειτα πήγε στο Ιδαίο Άντρο όπου γίνονταν η μύηση. Λέγεται επίσης ότι ο Πυθαγόρας διδάχθηκε από τους Ιδαίους Δακτύλους ότι ο Ζευς δεν είχε ακόμη θεοποιηθεί κι ότι ήταν θνητός εφόσον μέσα στο Ιδαίο Άντρο υπήρχε ο τάφος του.

Τα Μυστήρια ήταν διαχωρισμένα σε Μεγάλα και Μικρά. Στα Μικρά έπρεπε οι υποψήφιοι προς μύηση να προπαρασκευαστούν κατάλληλα ώστε να καταστούν καθαροί και αγνοί σωματικά και ψυχικά, έτσι ώστε να προχωρήσουν στα Μεγάλα Μυστήρια. Στα Μικρά Μυστήρια διδάσκονταν οι παραδόσεις γύρω από τους Θεούς και τους ήρωες και η ερμηνεία των συμβολισμών της Μεγάλης Μητέρας στη γη, στη θάλασσα, στον αέρα και στη φωτιά, που ήταν συμβολικά ο όφις, ο ιχθύς, η περιστερά και ο λέων. Στα Μεγάλα Μυστήρια λειτουργούσαν βαθμοί μυστικών τελετουργιών προς τη θεά των όφεων, η οποία συμβόλιζε τη Μεγάλη Μητέρα Θεά. Βασικό μέρος των τελετουργιών αποσκοπούσε στη Θεοφάνια, την εμφάνιση δηλαδή της θεάς στη θρησκευτική κοινότητα. Αυτό επιτυγχανόταν μέσω επικλήσεων, ύμνων και του εκστατικού χορού ο οποίος προκαλούσε την έκσταση και συνέβαλλε έτσι στον οραματισμό της θεοφάνειας. Οι τελετουργικοί χοροί λάμβαναν χώρα συχνά σε ιερά άλση. Οι ιερείς πέφτοντας σε έκσταση έβλεπαν την θεά να κατεβαίνει από τους Ουρανούς και να κάθεται στον βωμό της. Ο μινωικός πολιτισμός αισθανόταν τη θεότητα σαν κάτι μυστηριακό, φευγαλέο και άπιαστο, που μόνο στιγμιαία παρουσιαζόταν με ανθρώπινη μορφή ή με διάφορες μορφές ιερών ζώων.

Προκαταρτικοί της τελικής μυστηριακής ιερουργίας ήταν οι ιεροί χοροί, τα Ταυροκαθάψια, και η πυρρίχη, ο ένοπλος ενθουσιαστικός χορός, που έφερνε τους χορευτές σε ενθουσιαστική έκσταση, τους έκανε δηλαδή σαν «μαινόμενους». Αλλά εκτός από τους χορούς λάμβαναν μέρος και συμβολικές λιτανείες ιερειών και ιερέων, μυστικές συνεστιάσεις, λατρευτικές προσφορές και θυσίες μέσα σε σπονδικές φιάλες και ρυτά, που προσφέρονταν στο Ιερό Δέντρο και στη Στήλη του Διπλού Πέλεκυ. Ο Διπλός Πέλεκυς βρισκόταν στο κέντρο του ιερού, για να φανερώνει την ιερότητα και το «άβατο» του μέρους αυτού. Ο διπλός πέλεκυς συμβόλιζε την δημιουργική ένωση των δυο δυνάμεων της Φύσεως, της παραγωγικής και της γονιμοποιού. Η λατρεία προσφέρεται με διάφορους τρόπους. Οι ιερείς φοράνε δέρματα ζώων υποδυόμενοι δαίμονες , κρατούν στα χέρια τελετουργικούς πέλεκυς και λίθινες σφύρες. Κύπελλα με ακατάληπτες για εμάς φράσεις γραμμές στο εσωτερικό τους χρησίμευαν μάλλον για να προσφέρουν θεραπευτική δύναμη στο ποτό. Ο πιστός εισέρχεται στο ιερό όχι γονατιστός αλλά όρθιος με το άκρο σφιγμένο και υψωμένος το μέτωπο. Στην συνεχεία προσφέρει αναίμακτη προσφορά καρπών ή κρασιού. Υπάρχουν όμως και αιματηρές θυσίες ταύρων αλλά και άλλων ζώων που το αίμα τους προσφέρεται στους θεούς , υπό την συνοδεία μουσικής από την επτάχορδη λύρα. Η θυσία του Ταύρου, συμβόλιζε την αναγέννηση από το αίμα του, ενώ αντίστοιχα στο επίπεδο του υποψήφιου μύστη ο πλασματικός θάνατος συμβόλιζε την πλασματική αναβίωση του μύστη, που πέθαινε στην παλιά του κατάσταση και ανασταινόταν σε μια υψηλότερη σφαίρα. Την ανακήρυξη των μυημένων ως ιερέων ακολουθούσε η τελετή του Θρονισμού.


Οι θεοί του πρωτομινωικού πάνθεου ήταν :

- Βελχανός ή Υάκινθος : θεός γιος και σύζυγος της Μεγάλης Μητέρας. Είναι θεός δισυπόστατος, πότε ισχυρός δαμαστής των θηρίων, των γρυπών και των φτερωτών αγριμιών και πότε αδύναμος σαν παιδί και σαν λουλούδι.

- Η Μεγάλη Μητέρα : Η δημιουργία της ξεπήδησε από την ανάγκη της γέννησης του πρώτου θεού. Τη Μεγάλη Μητέρα τη λένε «Ορεία Μήτηρ» και «Πότνια Θηρών», ονομασίες που δίνονται όταν την θεωρούν σαν ανάσα των βουνών και των δασών. Η Ορεία Μήτηρ εικονίζεται ανάμεσα σε λιοντάρια. Και ακόμη είναι και θεά του ιερού δέντρου και θεά των φιδιών.

- Η Δίκτυννα : όπως και από την ετυμολογία προκύπτει συνδέεται με το βουνό Δίκτη της Κρήτης. Πιθανολογείται πως θα είχε κάποιες αρμοδιότητες σχετικές με τις ιδιότητες του βουνού : τη θύελλα, τους ανέμους και τον κεραυνό.

- Η Βριτόμαρτις : είναι νεαρή θεά μάλλον. Και πιθανώς έχει αρμοδιότητες σχετικές με κοπέλες «παρθένους», εξαιτίας της ετυμολογίας του ονόματός της (Βριτόμαρτις = Γλυκιά παρθένος).

- Η Αριάδνη : Η πριγκίπισσα της Κνωσού, κόρη του Μίνωα, είναι μαζί θεά του φεγγαριού και των δέντρων και μια θεά που πεθαίνει κάθε χρόνο.

- Λένε ακόμη πως οι κάτοικοι της Κνωσού λάτρευαν την Ανθεία, η οποία ταυτίζεται με την Αφροδίτη και την Καλλίχορη που σχετίζεται με την επίδοση που είχαν οι κάτοικοι στους χορούς.

Χαρακτηριστικό της μινωικής θρησκείας αποτελεί η αριθμητική και δυναμική υπεροχή των Θεαινών. Πολύ αργότερα στη μινωική εποχή έρχονται και άλλες θεότητες του νεότερου ελληνισμού και υφίστανται κάποια τοπική προσαρμογή.

- Ο Ζευς γίνεται Ζευς - Βελχανός και Κούρος (αγόρι) και γεννιέται και πεθαίνει κάθε χρόνο. Τότε παρουσιάζεται και η Ήρα, η Αθηνά Ποτνία και ο Ποσειδώνας.

- Η Άρτεμη ταυτίστηκε με τις κρητικές θεότητες Δίκτυννα και Βριτόμαρτη. Η Άρτεμη είναι θεά της άγριας φύσης, περιδιαβαίνει τα βουνά και τα δάση, τα άλση και τα λιβάδια. Στη λατρεία της ανήκουν οργιαστικοί χοροί και το ιερό κλωνάρι. Κανένας από τους μεγάλους θεούς δεν έχει τόση σχέση με τη δεντρολατρεία. Η ομοιότητα με τη μινωική δεντρολατρεία και την οργιαστική όρχηση είναι καταφανής.

- Η Ειλείθυια είναι γνωστή στην ελληνική μυθολογία σαν η θεά που παραστέκεται στις γυναίκες στις ωδίνες του τοκετού. Έχει σχέση με την Άρτεμη που παρουσιάζεται κι αυτή να κάνει το ίδιο λειτούργημα με τη Ειλείθυια. Έτσι η Ειλείθυια ήταν η μινωική θεά της φύσης που προστάτευε στη γέννα ανθρώπους και ζώα.

ΠΗΓΗ