Το πρώτο έργο τέχνης στη Σελήνη - Η συγκινητική ιστορία του πιο απομακρυσμένου ταφικού μνημείου στον κόσμο

Το γλυπτό του Fallen Astronaut επελέγη ως αφαιρετική ανθρώπινη μορφή επειδή δεν υποδηλώνει εθνικότητα, φύλο, φυλή. Είναι το κάθε σώμα. Ο κάθε πιλότος.

Στην παγωμένη σιωπή της σεληνιακής ερήμου, εκεί όπου κάθε ίχνος ανθρώπινης παρουσίας αποκτά το βάρος συμβόλου, βρίσκεται το πρώτο έργο τέχνης που τοποθετήθηκε ποτέ εκτός Γης: μια μικροσκοπική αλουμινένια φιγούρα, ύψους μόλις 8,5 εκατοστών, που φέρει τον τίτλο Fallen Astronaut [Ο πεσών αστροναύτης].

Δεν είναι μνημείο επιδεικτικό, ούτε έργο μεγαλοπρεπούς αισθητικής φιλοδοξίας· μοιάζει περισσότερο με παιδικό παιχνίδι, λιτό, αφαίρεση σε καθαρή μορφή, ένα ανθρωπάκι χωρίς χαρακτηριστικά, φτιαγμένο να ενσαρκώνει όχι το πρόσωπο, αλλά την ιδέα της απώλειας. Ο δημιουργός του, ο Βέλγος καλλιτέχνης Paul Van Hoeydonck, δεν το προόριζε ως διαστημική ανάρτηση σε εξέδρα θριάμβου· το προόριζε ως μνήμη. Την μνήμη των ανθρώπων που δεν επέστρεψαν ποτέ.

Μια μεταλλική πλάκα με δεκατέσσερα ονόματα

Στις 2 Αυγούστου 1971, κατά την τρίτη και τελευταία σεληνιακή αποστολή του Apollo 15, οι αστροναύτες David Scott και James Irwin αποφάσισαν να παραβούν πρωτόκολλα. Ο κυβερνήτης Scott, όσο ο Irwin απορροφούσε την προσοχή του Κέντρου Ελέγχου, τοποθέτησε κρυφά, περίπου 100 μέτρα από το σεληνιακό σκάφος Falcon, τη φιγούρα και δίπλα της μια μικρή μεταλλική πλάκα με δεκατέσσερα ονόματα: Αμερικανοί και Σοβιετικοί, χαμένοι σε διαδρομές εκπαίδευσης, πτήσεων, δοκιμών.

Η λίστα των ονομάτων – Bassett, Belyayev, Chaffee, Dobrovolsky, Freeman, Gagarin, Givens, Grissom, Komarov, Patsayev, See, Volkov, White, Williams – συγκροτεί ένα χρονικό θυσίας χωρίς διακρίσεις, χωρίς σημαίες. Είναι ίσως η πιο αθόρυβη χειρονομία συναδέλφωσης του Ψυχρού Πολέμου. Εκεί, στις εσχατιές του (τότε γνωστού) σύμπαντος.

Όταν το Χιούστον ρώτησε τι ακριβώς κάνει, ο Scott απάντησε σχεδόν αδιάφορα: «Καθαρίζω λίγο το πίσω μέρος του Rover». Πίσω από αυτή την πεζή απάντηση κρυβόταν η πιο διακριτική τελετή μνήμης που έχει πραγματοποιήσει ποτέ ανθρώπινο χέρι: μια τελετή χωρίς κοινό, χωρίς σημαίες, χωρίς ύμνους, χωρίς δάκρυα. Οι ανώτεροι της NASA γνώριζαν, αλλά συμφώνησαν να το κρατήσουν μυστικό μέχρι την επιστροφή. Η πράξη έγινε γνωστή μόλις στις 12 Αυγούστου, στην συνέντευξη Τύπου που δόθηκε κατά την επιστροφή τους στη Γη.

Η παράδοξη δύναμη αυτής της μικροσκοπικής φιγούρας δεν βρίσκεται μόνο στο ότι έγινε το πρώτο έργο τέχνης στη Σελήνη, αλλά στο ότι τοποθετήθηκε εκεί όχι ως καλλιτεχνικό επίτευγμα, αλλά ως θρήνος. Δεν είναι μνημείο προόδου· είναι μνημείο απώλειας.

Στον αφιλόξενο, άνευ ατμόσφαιρας τόπο, όπου ούτε ο άνεμος δεν μπορεί να παρασύρει σκόνη, οι νεκροί των δύο «μπλοκ» του διαστήματος κοιμούνται στην ίδια σεληνιακή λήθη – όχι κωδικοποιημένοι ως ήρωες της αμερικανικής ή σοβιετικής αφήγησης, αλλά ως άνθρωποι που πέθαναν αναζητώντας πέρα από την ανθρώπινη φιλοδοξία.

Ο Scott ανέφερε αργότερα ότι τοποθέτησε το έργο «χωρίς να φανεί, εντελώς κρυφά». Στην πραγματικότητα, καμία άλλη αισθητική επιλογή δεν θα ταίριαζε καλύτερα σε εκείνη τη στιγμή. Το διάστημα δεν σηκώνει μνημεία υπεροχής· εκεί κυριαρχεί η σιωπή και η αναγνώριση του εύθραυστου. Δεν υπάρχει βάθρο. Υπάρχει μόνο σκόνη, μαύρο, και η γυμνή γεωμετρία ενός μικρού μεταλλικού σώματος.

Το γλυπτό του Fallen Astronaut επελέγη ως αφαιρετική ανθρώπινη μορφή επειδή δεν υποδηλώνει εθνικότητα, φύλο, φυλή, ατομικότητα. Είναι το κάθε σώμα. Ο κάθε πιλότος. Ο κάθε επιστήμονας που έσπασε την αεροπλοΐα, τη βαρυτική έλξη, την ψυχολογική ανοχή.

Περισσότερο από μνημείο, το έργο είναι ένα ανεπίσημο τελετουργικό διαστημικής νεκρολογίας, η πρώτη καλλιτεχνική τεκμηρίωση ότι η εξόρμηση στο απροσπέλαστο είχε τίμημα.

Είναι άλλο πράγμα να βλέπεις τον απόστρατο του πολέμου, κι άλλο να κοιτάς τον αστροναύτη ως σύγχρονο Ικάρo. Το σεληνιακό ανάγλυφο, με τους κρατήρες και τα λατομημένα βάθη του, μοιάζει με αρχαίο τοπίο μνήμης. Εκεί τοποθετήθηκαν όχι στέφανοι, αλλά ένα παιχνίδι από αλουμίνιο.

Το μνημείο αυτό παραμένει εκεί, ίσως αιώνιο, ίσως ήδη θαμμένο κάτω από νέα στρώματα σεληνιακής σκόνης. Ωστόσο, η φυσική του ακινησία δεν αναιρεί την εννοιολογική του κίνηση.

Αν τα γήινα μνημεία προσπαθούν να ακινητοποιήσουν τον χρόνο, αυτό στη Σελήνη δηλώνει τη ρήξη: ο άνθρωπος, ακόμη κι όταν βγαίνει έξω από τη Γη, μεταφέρει μαζί του τον θάνατό του. Η τέχνη ακολουθεί, όχι για να δοξάσει, αλλά για να αποδεχθεί.

Όταν ο Scott εξομολογήθηκε ότι με τον Irwin «απλώς θέλαμε να αναγνωρίσουμε αυτούς που έκαναν την απόλυτη προσφορά», έδωσε τον πιο απλό ορισμό της τελετουργίας που δεν χρειάζεται ιερείς: η Σελήνη μετατράπηκε σε κάτοχο της θυσίας. Όχι εκ μέρους έθνους, αλλά εκ μέρους του ανθρώπινου είδους που κοιτάζει προς τα άστρα ακόμη και με την επίγνωση ότι δεν θα τα αγγίξουν όλοι...

Διαβάστε περισσότερα στο iefimerida.gr

iefimerida