Τα μεγάλα μυστήρια του Νου και της Συνείδησης

Φανταστείτε ότι πρόκειται να φαγωθείτε από έναν καρχαρία. Είναι πολύ πιθανό, πως το χειρότερο τμήμα αυτού του σεναρίου δε θα ήταν ούτε ο πόνος, ούτε ο ακρωτηριασμός σας ούτε ακόμα ο ίδιος ο θάνατός σας, όσο θα ήταν η σκέψη που θα τριγύριζε στο μυαλό σας..
με τα λόγια, "αυτή τη στιγμή με τρώει ένας καρχαρίας". Κάτι τέτοιο πιθανόν να μη συνέβαινε σε ένα ψάρι που θα βρισκόταν στη θέση σας. Δε θα το κατέτρωγε μια τέτοια σκέψη, ή τουλάχιστον θα ήταν πολύ λιγότερο σημαντική, ίσως να αποτελούταν από ένα μικροσκοπικό επιφώνημα στη γλώσσα των ψαριών.

Ένα ψάρι θα υπέφερε επίσης, αλλά δεν θα είχε υποστεί το πρόσθετο μαρτύριο της επίγνωσης ότι υποφέρει ή ακόμα και της σκέψης ότι έκανε λάθος που βγήκε για κολύμπι και δεν παρακολούθησε το ματς στην τηλεόραση, πράγμα που δε θα το έφερνε σε μια τόσο δύσκολη κατάσταση.

Κάπως έτσι θα μπορούσε κανείς να διατυπώσει μιαν εισαγωγή σε ένα από τα μεγαλύτερα αινίγματα που προσπαθεί να εξηγήσει η επιστήμη: το Μυστήριο του Νου και της Συνείδησης. Μαζί με την προέλευση της ζωής αποτελούν τα μεγαλύτερα Άγνωστα και αποτελεί μια μεγάλη πρόκληση για τους επιστήμονες να σπάσουν τον κώδικα του νου, όπως προσπαθούν να κάνουν με τον κώδικα του ανθρώπινου γονιδιώματος. Ένα από τα προβλήματα είναι πως δεν είναι καθόλου εύκολο να συμφωνήσουμε, τι ακριβώς είναι ο νους και ακόμα περισσότερο η συνείδηση.

"Όσον αφορά τη συνείδηση δεν μπορούμε να συμφωνήσουμε σε τίποτε, εκτός ίσως από το γεγονός ότι είναι ένα πολύ δύσκολο θέμα" δηλώνει ο Gioulio Tononi, καθηγητής ψυχιατρικής στο Πανεπιστήμιο του Wisconsin στο Madison και γνωστός ερευνητής στο πεδίο έρευνας της συνείδησης. Ο Jim Olds που διευθύνει το Ινστιτούτο George Mason University's Krasnow, ένα ινστιτούτο που έχει αφιερωθεί στην έρευνα του νου, αναφέρει για το πεδίο αυτό, πως "περιμένουμε τον δικό μας Einstein."

Ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι ένας ιστός που ζυγίζει περίπου 1.360 γραμμάρια. Περιλαμβάνει γύρω στα 30 δισεκατομμύρια κύτταρα που ονομάζονται νευρώνες. Το δίκτυο που σχηματίζουν οι νευρώνες αυτοί περιλαμβάνει 100 τρισεκατομμύρια συνδέσεις που λέγονται συνάψεις. Είναι το πιο περίπλοκο αντικείμενο στο γνωστό σύμπαν αν και δεν είμαστε καθόλου σίγουροι για το εάν θα συνεχίζουμε να το πιστεύουμε αυτό, εάν εξετάσουμε κάποτε τον εγκέφαλο μιας υποθετικής υπερεξελιγμένης οντότητας που κατοικεί στο ίδιο σύμπαν αλλά σε κάποιον άλλο, άγνωστο για την ώρα, πλανήτη.
Οι ανθρώπινοι εγκέφαλοι μπορούν να κάνουν πράγματα που κανένας υπολογιστής μέχρι στιγμής δεν μπορεί να καταφέρει. Ασφαλώς, ένας υπολογιστής μπορεί να νικήσει έναν άνθρωπο στο σκάκι, αλλά αυτό θα το καταφέρει απλά έχοντας κάνει υπολογισμούς για κάθε δυνατή κίνηση. Τα πιο εξελιγμένα ρομπότ ακόμα δεν έχουν καταφέρει να αποκτήσουν τις βασικές νοητικές ικανότητες ενός δίχρονου παιδιού που μπορεί να αντιληφθεί τον κόσμο στις τρεις του διαστάσεις και ψάχνει να βρει μια κρυμμένη σοκολάτα την ίδια στιγμή που αποφεύγει επιδέξια να χτυπήσει στην κοφτερή άκρη του τραπεζιού της κουζίνας. Η διαπραγμάτευση με τον κόσμο απαιτεί υπέρογκη και μεγάλου φάσματος υπολογιστική δύναμη.

"Τα μηχανικά προβλήματα που καλούμαστε να λύσουμε καθημερινά καθώς κοιτάμε, περπατάμε, σχεδιάζουμε και περνάμε τη μέρα μας, αποτελούν μια πολύ μεγαλύτερη πρόκληση από την προσεδάφιση της σελήνης ή ακόμα και την διερεύνηση της ακολουθίας του ανθρώπινου γονιδιώματος," γράφει ο ψυχολόγος Steven Pinker στο βιβλίο του 'Πως λειτουργεί ο Νους'.

Πέρα από τα βασικά της αντίληψης και των κινητικών μας ικανοτήτων ο ανθρώπινος εγκέφαλος έχει μια εξαιρετική ιδιότητα: τη συνείδηση. Θα μπορούσε κανείς να την ονομάσει και αυτεπίγνωση, ή ενημερότητα, ή απλά το γεγονός αυτό που καθιστά τόσο μεγάλο μπελά το να αποτελεί κάποιος το γεύμα ενός θαλάσσιου σαρκοφάγου, όπως ο καρχαρίας που αναφέρθηκε στην εισαγωγή της ιστορίας μας. Η συνείδηση είναι αυτή που μας διαχωρίζει από τα ζόμπι. Αντιλαμβανόμαστε τους εαυτούς μας ως ηθοποιούς στη σκηνή της ζωής και νιώθουμε πως στα βάθη του κρανίου μας υπάρχει ένα δικό μας 'Εγώ'.
"Η συνείδηση είναι μεγάλο πράγμα", λέει ο Tononi. "Είναι το μοναδικό πράγμα που είναι μεγαλύτερο από οτιδήποτε άλλο. Το μοναδικό πράγμα για το οποίο τελικά νοιαζόμαστε." Αλλά δεν την καταλαβαίνουμε. Δε γνωρίζουμε πως δημιουργείται, ή με τα λόγια του φιλόσοφου Colin McGinn δε γνωρίζουμε πως "το νερό του φυσικού εγκεφάλου μετατρέπεται στο κρασί της συνείδησης." Θα μπορέσουμε άραγε ποτέ να μάθουμε;

Τον χρόνο που πέρασε ο Jim Olds συγκέντρωσε έναν αριθμό από μεγάλους στοχαστές στο Πανεπιστήμιο του George Mason για ένα διήμερο συνέδριο σχετικά με το νου. Αυτός και οι συνεργάτες του σκόπευαν να ζητήσουν από την ομοσπονδιακή κυβέρνηση να επενδύσει 4 δισεκατομμύρια δολάρια σε μια πρωτοβουλία που θα ονομαζόταν 'Δεκαετία του Νου'. Αυτό θα αποτελούσε τη συνέχεια ενός προγράμματος του 1990 που ονομαζόταν 'Δεκαετία του Εγκεφάλου' το οποίο είχε ως αποτέλεσμα να αυξηθεί το ενδιαφέρον για τις νευροεπιστήμες. Αυτή η νέα πρωτοβουλία θα αποτελούσε μια προσπάθεια να μπει η επιστήμη σε ένα πεδίο που μέχρι στιγμής έχει εξερευνηθεί κυρίως από τους φιλοσόφους, τους θεολόγους και τους γιόγκι.

"Η επιστήμη του εγκεφάλου είναι μια εξαντλητική συλλογή από στοιχεία χωρίς κάποια θεωρία" δηλώνει ο Olds. "Γι' αυτό θα πρέπει το κράτος να επενδύσει σε μια από τις πιο θεμελιώδεις διανοητικές ερωτήσεις αναφορικά με το τι σημαίνει να είναι κανείς ανθρώπινο ον."
Σε ένα γράμμα που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Science, 10 επιστήμονες υποστήριξαν πως η 'Δεκαετία του Νου' θα βοηθούσε στην κατανόηση νοητικών δυσλειτουργιών που πλήττουν 50 εκατομμύρια Αμερικανούς και κοστίζουν στο κράτος πάνω από 400 δισεκατομμύρια δολάρια κάθε χρόνο. Θα μπορούσε επίσης να συμβάλλει στην ανάπτυξη μηχανών με νοημοσύνη και νέων υπολογιστικών τεχνικών. Μια επανάσταση στην έρευνα του νου, έγραψαν οι επιστήμονες, θα μπορούσε να επιφέρει "ευρείες και δραματικές επιδράσεις στην οικονομία, στην εθνική ασφάλεια και στην κοινωνική ευζωία."
Υπάρχει λόγος για να είναι κανείς αισιόδοξος. Ας δούμε τι έχει γίνει τα τελευταία χρόνια με την ανάπτυξη των νευροαπεικονιστικών μεθόδων όπως με την λειτουργική μαγνητική τομογραφία που μας επιτρέπει να παρατηρούμε τον εγκέφαλο την ώρα της λειτουργίας του. Καθώς η τεχνολογία βελτιώνεται, ο εγκέφαλος γίνεται πιο διαφανής, παύει να είναι ένα μαύρο κουτί.

Ο νους δεν είναι κάτι που εμφανίζεται όπως ένα πρόγραμμα στην οθόνη ενός υπολογιστή. Εδώ και αρκετούς αιώνες οι άνθρωποι προσπαθούν να εξερευνήσουν τον εγκέφαλο για να καταλάβουν το νου και κανείς δεν είναι σίγουρος ποιες νευρολογικές δομές είναι οι πιο σημαντικές για τη γέννηση της συνείδησης. Ο Καρτέσιος που μας έδωσε μια από τις πιο διάσημες φράσεις της φιλοσοφίας ('Σκέφτομαι, άρα υπάρχω') πίστευε πως το κέντρο της συνείδησης ήταν ένας αδένας σε μέγεθος μπιζελιού που λέγεται επίφυση ή κωνάριο. Μέχρι στιγμής δεν έχει αποδειχτεί πως ο αδένας αυτός είναι ο μυστηριώδης δημιουργός του 'Εγώ' που βρίσκεται μέσα στο κεφάλι μας.

Υπάρχουν άλλες σημαντικές εγκεφαλικές δομές, όπως η περιοχή Brodmann 46, ο θάλαμος, ο φλοιός, κ.λπ.. Είμαστε επίσης αρκετά σίγουροι πως η συνείδηση δεν εδράζεται στην παρεγκεφαλίδα που αποτελείται από 50 δισεκατομμύρια νευρώνες και που η αφαίρεσή της δε θα μας έκανε να χάσουμε το νου μας. Όπως το θέτει ο Tononi, θα μπορούσε κανείς να την πετάξει στα σκουπίδια, αλλά ο ίδιος θα συνέχιζε να βρίσκεται στη θέση του.
Η κλασική θέση του δυϊσμού λύνει το πρόβλημα της τοποθεσίας της συνείδησης προσδιορίζοντάς την μακριά από τον εγκέφαλο. Ο νους θεωρείται διαχωρισμένος από το σώμα, είναι μια οντότητα που δεν μπορούμε να ανάγουμε σε μια μηχανή. Δεν μπορεί να προσεγγιστεί από τα εργαλεία ενός εργαστηρίου. Σύμφωνα με τη δυϊστική θέση οι νόες και οι εαυτοί μας δεν είναι το αποτέλεσμα μιας πληθωρικής χημείας και μπορούμε να υποθέτουμε ότι υπάρχουν ψυχές, πνεύματα και ουσίες ανεξάρτητες από το φυσικό σώμα. Για πολλούς σοβαρούς ερευνητές όμως, ο δυϊσμός είναι μια θεωρία που έχει πεθάνει, αν και μπορεί να ακουστεί ακόμα και τώρα ο απόηχός της ανάμεσα σε φιλοσόφους που κάποιες φορές αποκαλούνται μυστηριώδεις.

Ο φιλόσοφος David Chalmers έχει κάνει μια διάσημη διάκριση μεταξύ των Εύκολων Προβλημάτων, που συμπεριλαμβάνουν τον τρόπο με τον οποίο ο εγκέφαλος δημιουργεί συγκεκριμένα στοιχεία που σχετίζονται με τη συνείδηση (όπως η φαντασία, η γλώσσα, η μνήμη, η προσοχή, το συναίσθημα, κ.α.) και το Δύσκολο Πρόβλημα, που είναι το μυστήριο σχετικά με το πώς όλα τα στοιχεία αυτά συγκεντρώνονται μαζί στη δυναμική έννοια του εαυτού.

Το πιο ριζοσπαστικό θέμα όμως είναι το παρακάτω: ο λόγος για τον οποίο είναι πολύ δύσκολο να προσδιοριστεί ο νους μας δεν είναι επειδή έχει κάποιες μυστηριώδεις, αιθέριες και αινιγματικές ποιότητες, αλλά επειδή στην πραγματικότητα ο νους δεν υπάρχει. Υπάρχει μόνο στη φαντασία μας. Θα μπορούσε να πει κανείς, ότι είναι απλά μια ιδέα μέσα στο κεφάλι μας. Όταν κανείς βλέπει ένα αυτοκίνητο να κινείται απέναντι στο δρόμο, γνωρίζει πως βλέπει μια περίπλοκη μηχανή με πολλά τμήματα. Ξέρει επίσης πως μέσα στο αυτοκίνητο υπάρχει ένας άνθρωπος, κάποιο νοήμον ον που κατευθύνει τις κινήσεις του αυτοκινήτου. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι επίσης μια περίπλοκη μηχανή με πολλά τμήματα, αλλά δε φαίνεται πως μέσα σ' αυτόν υπάρχει πάντοτε κάποιος οδηγός.
Ο εγκέφαλος λειτουργεί ημέρα και νύχτα και κάνει χιλιάδες λειτουργίες για τις οποίες δεν έχουμε απευθείας επίγνωση. Ακόμα και ο 'συνειδητός' μας εγκέφαλος αποτελείται στην πραγματικότητα από πολλά διαφορετικά λειτουργικά συστήματα. Μοιάζει σαν το αυτοκίνητο του παραδείγματος να οδηγείται από εκατοντάδες μικροσκοπικά ξωτικά, χωρίς κάποιο από αυτά να είναι ο αρχηγός. Αυτή είναι και μια θέαση που συγγενεύει με τις ιδέες του Daniel Dennett, συγγραφέα του βιβλίου 'Η Ερμηνεία της Συνείδησης', ο οποίος υποστηρίζει πως η σύλληψη ενός κεντρικού διοικητή μέσα στον εγκέφαλο αποτελεί μια πλάνη. "Είναι λάθος να ψάχνουμε για τον πρόεδρο του οβάλ γραφείου μέσα στον εγκέφαλο", δηλώνει ο Dennett.

Είναι ήδη αρκετά άβολο για μας να ακούμε από τους αστρονόμους την πληροφορία ότι η Γη δεν είναι το κέντρο του κόσμου. Ακόμα χειρότερο όμως είναι το να μας αποκαλύπτουν οι βιολόγοι πως είμαστε απόγονοι από τον ακάθαρτο αφρό ενός αρχέγονου βούρκου. Τώρα έχουμε φιλοσόφους που λένε πως ο εαυτός είναι μια αυταπάτη. Δεν υπάρχει κανείς ΕΚΕΙ.
Ο νους μπορεί να είναι αυτό που αποκαλεί ο Pinker 'Το Υπέρτατο Βάσανο΄. Έχει γράψει ότι "το πιο αναμφισβήτητο πράγμα που υπάρχει, η ίδια μας η επίγνωση, θα είναι πάντα πέρα από την εμβέλεια της αντίληψής μας."

Ίσως τελικά να μην καταφέρουμε ποτέ να σπάσουμε τον κώδικα του νου και της συνείδησης. Ίσως, έναν αιώνα μετά από τώρα, η συνείδηση να συνεχίζει να βρίσκεται στην κορυφή της λίστας των μεγαλύτερων μυστηρίων και οι επιστήμονες όπως και οι φιλόσοφοι θα συνεχίζουν να διαφωνούν για το πώς και το γιατί όλων αυτών. Αλλά θα πρέπει να δράξουμε κάθε ευκαιρία που μας δίνεται για να λύσουμε το αίνιγμα. Δέκα χρόνια και 4 δισεκατομμύρια δεν είναι μεγάλο κόστος και η εξέλιξη του ανθρώπινου νου, όντας το σημαντικότερο βιολογικό συμβάν στην ιστορία του πλανήτη μας, αξίζει μια τέτοια προσπάθεια διερεύνησης.

esoterica.gr

anoixti-matia.blogspot.com