Ασπροπόταμος: Η αθέατη πλευρά της Πίνδου

Εδώ οι επιβλητικοί ορεινοί όγκοι της Νότιας Πίνδου κρύβουν από τα αδηφάγα τουριστικά μάτια τη γέννηση του μυθικού Αχελώου. Μαζί της αγκαλιάζουν μερικά θαυμαστά βλαχοχώρια, οκτώ πυκνά δάση και αμέτρητες πηγές. Κι όλα μαζί σχηματίζουν μία από τις ομορφότερες περιοχές της Ελλάδας.

Οι πηγές του Αχελώου στο όρος Περιστέρι όπου μετά το χειμώνα σχηματίζεται και η δρακόλιμνη της Βεργλίγκας

Είναι κάποια μέρη που είναι φτιαγμένα από απλά… υλικά, από έλατα, βουνά, ποτάμια, κι όμως διαφέρουν τόσο πολύ μεταξύ τους. Είναι κάποιοι τόποι που έρχονται και στρογγυλοκάθονται μέσα σου, σε μουδιάζουν με την ομορφιά τους και σε αλλάζουν ακόμη, ακόμη.

Ενας τέτοιος τόπος είναι και ο Ασπροπόταμος Τρικάλων. Αυτή η περιοχή, στη δυτική άκρη της Θεσσαλίας, που αποκαλείται Δασικό Σύμπλεγμα Ασπροποτάμου, που θυμίζει περισσότερο Ηπειρο, που περιβάλλεται από τους γίγαντες της Νότιας Πίνδου – το Περιστέρι (Λάκμος), τα Τζουμέρκα, την Τριγγία, την Κακαρδίτσα – που διατρέχεται από τον Ασπροπόταμο, που καλύπτεται από 8 δάση ατέλειωτων στρεμμάτων που δεν χωράνε στην οπτική ακτίνα, που κατοικείται από αρκούδες και λύκους, που σε κάνει να νιώθεις λες και δεν έχεις ξαναδεί βουνά στη ζωή σου, λες και δεν έχεις ξανακούσει ποταμό να κυλά ή δεν ξέρεις πώς είναι τα δάση.

Ο Ασπροπόταμος, ο Ασπρος των ντόπιων, ο Αράου Αλμπου των Βλάχων, ο Αχελώος, όχι μόνο διασχίζει αυτό το ασύλληπτο τοπίο 300.000 στρεμμάτων, αλλά από εδώ ξεκινά και τη μακρά πορεία του προς το Ιόνιο. Δεν είναι ένα τυχαίο ποτάμι, είναι το δεύτερο μεγαλύτερο της Ελλάδας και ένας ποταμός που οι αρχαίοι Ελληνες λάτρευαν ως θεό, κατώτερο μόνο του Δία. Οι πηγές του στο Περιστέρι μάλιστα ήταν ιερές και φυλάσσονταν από μικρές θεότητες. Πώς λοιπόν η περιοχή του Ασπροποτάμου να είναι ένας τόπος συνηθισμένος;

Λένε πως τον κάθε τόπο τον κάνουν οι άνθρωποί του. Αν και είμαι πεπεισμένη πως εδώ κάνει κουμάντο μόνο η φύση δεν μπορώ να μην παρατηρήσω πως κι εκείνοι έβαλαν το χεράκι τους. Και τι χέρι, βλάχικο! Δεν έχω εντρυφήσει στις συνήθειές τους, ωστόσο είναι προφανές ότι σεβάστηκαν τη φύση και συνεργάστηκαν άψογα μαζί της στο πέρασμα των αιώνων.

Ως φημισμένοι τσελιγκάδες, κυρατζήδες, έμποροι με υποκαταστήματα σε πολλές πόλεις της Ευρώπης, όπως αναφέρει ο Πουκεβίλ, αλλά και νοικοκύρηδες και δεμένοι σαν γροθιά μεταξύ τους, τη στόλισαν με πέτρινα κοσμήματα, γεφύρια και ναούς αφιερωμένους όπως πάντα στον Αϊ Νικόλα και την «Παναγιά» τους, την Αγία Παρασκευή.

Το γεφύρι του Μίχου έξω από την Ανθούσα, στον χωματόδρομο που οδηγεί στη μονή Γαλακτοτροφούσας και τους Καλαρρύτες

Επιπλέον έφτιαξαν οικισμούς και λαμπρά αρχοντικά σπίτια, ορίζοντας την περιοχή ως τη νοτιότερη κατανομή της φυλής τους στα Βαλκάνια, που καταστράφηκαν ολοκληρωτικά όμως από τους Γερμανούς ως αντίποινα για την ισχυρή παρουσία των ανταρτών στη θέση Νέγκρι ανάμεσα στην Ανθούσα και τους Καλαρρύτες… Σήμερα τα χωριά των Βλάχων του Ασπροποτάμου απέχουν πολύ από το να χαρακτηριστούν χωριά – κοσμήματα, μα μικρή σημασία έχει. «Gini vinis oaspe» λοιπόν, όπως σε καλωσορίζει στα βλάχικα η πινακίδα στην Ανθούσα και την Κρανιά, που μεταφράζεται «καλώς ήρθες φίλε»!
Δύο πρόσωπα
Μπορεί να σε καλωσορίζουν, αλλά χειμωνιάτικα δεν θα βρεις κανέναν εδώ πάνω! Οδηγείς για ώρες, έχοντας περισσότερες πιθανότητες να δεις κάποιο άγριο ζώο παρά αυτοκίνητο. Βαδίζεις σε κόκκινα, κίτρινα, πορτοκαλί χαλιά από πεσμένα φύλλα, βλέπεις τις καρέκλες στοιβαγμένες έξω από τα καφενεία, τα παραθυρόφυλλα κλειστά, τις καμινάδες άκαπνες.

Το αναστηλωμένο γεφύρι στην είσοδο της Κρανιάς δεν αφήνει περιθώριο να λοξοδρομήσεις

Από τον Σεπτέμβρη, οι κτηνοτρόφοι που κατοικούν τα χωριά παίρνουν τις φαμίλιες και τα κοπάδια τους και κατηφορίζουν στον κάμπο, όπως αρμόζει στην ημινομαδική νοοτροπία των Βλάχων. Το ίδιο κάνουν και οι εκπατρισμένοι Ασπροποταμίτες που επιστρέφουν στις πόλεις τους. Στα χωριά μένουν μονάχα οι φύλακες. Πληρώνονται συμβολικά και μένουν μόνοι τους στο χωριό για να το προσέχουν. «Εχουμε το νου μας μη σπάσει κανένας σωλήνας από τον πάγο, μη γίνει καμιά διάρρηξη, κατολίσθηση, τέτοια…» λέει ο Χρήστος Ζαχαρής, φύλακας του Χαλικίου.

Το καλοκαίρι όμως δεν θα πιστεύεις στα μάτια σου! Από τα μέσα Μαΐου ήδη, τα πρώτα… κομβόι ανηφορίζουν τον φιδογυριστό δρόμο και μέχρι τα μέσα του καλοκαιριού, ιδίως δε μέχρι τις 26 Ιουλίου, της Αγίας Παρασκευής, οι κάτοικοι των χωριών μετριούνται σε εκατοντάδες και συχνά ξεπερνούν τους 1.000! Τότε τα πάντα αλλάζουν.

Τα πλούσια νερά της άνοιξης μειώνονται αισθητά, ο Αχελώος μεταμορφώνεται σε… ρυάκι, τα βουνά και τα χωριά παραδίνονται αμαχητί σε ένα και μοναδικό χρώμα, το πράσινο. Ομως στις βαθύσκιωτες πλατείες νέοι και γέροι απολαμβάνουν το τσιπουράκι τους, τσελιγκάδες εμφανίζονται με τους ποιμενικούς τους και στα πιο απομακρυσμένα σημεία και στα πανηγύρια γίνεται, λέει, το… έλα να δεις!
Ορεινή μύηση
Μπορείτε να προσεγγίσετε την περιοχή από Πύλη, Ελάτη, Περτούλι όπως οι περισσότεροι, από Καλαμπάκα, από Μεσοχώρα ή από Μέτσοβο. Από όπου κι αν έρθετε γεμίστε το ντεπόζιτο του αυτοκινήτου, προμηθευτείτε έναν χάρτη και έχετε τα μάτια σας δεκατέσσερα, ζώα και συνεχείς κατολισθήσεις καραδοκούν.

Εμείς προτιμήσαμε ως αφετηρία την Καλαμπάκα και προσεγγίσαμε την πρώην διευρυμένη κοινότητα Ασπροποτάμου (πλέον τα χωριά ανήκουν στον Δήμο Καλαμπάκας) από τα βορειοανατολικά, ακριβώς την εποχή της μετακίνησης στον κάμπο. Είδαμε όμορφα και όχι έρημα χωριά, ακόμη πιο όμορφα γεφύρια και ναούς και συναρπαστικά τοπία.

Το φημισμένο βλαχοχώρι Γαρδίκι. Στο βάθος διακρίνεται η Αθαμανία

Στο πρώτο τμήμα της διαδρομής, κάναμε στάση στην Καστανιά ως φόρο τιμής για τα 47 θύματα, κυρίως γυναικόπαιδα, που εκτελέστηκαν από τους Ναζί το 1943 (αφού είχε προηγηθεί το Βαλκανικό συνέδριο ανταρτών) αλλά και για το υπέροχο μεικτό δάσος που το φθινόπωρο προκαλεί ζαλάδα με την πολυχρωμία του.

Σταθήκαμε στον αυχένα, στη θέση Κιάτρα Μπροάστα (Ορθή Πέτρα) από όπου ξεκινά επίσημα η περιοχή του Ασπροποτάμου και στη θέση Κουκουφλή(ί) όπου υπάρχει πεστροφογεννητικός σταθμός και ένα ταβερνάκι που λειτουργεί όλο τον χρόνο από τον φύλακα του χωριού Στεφάνι. Επειτα στρίψαμε αριστερά και βρεθήκαμε μπροστά σε έναν από τους ομορφότερους ναούς που έχουμε δει ποτέ, στη μέση του πουθενά, του Τιμίου Σταυρού. Αυτό που κάνει τους ερευνητές να σηκώνουν τα χέρια ψηλά και τους επισκέπτες να μένουν με το στόμα ανοιχτό είναι οι δώδεκα και ένας τρούλοι της τρίκλιτης αυτής βασιλικής!


Εκείνο πάλι που άφησε εμάς με το στόμα ανοιχτό, ήταν η κατασκευή κτίσματος, σχεδόν κολλητά στο ναό, για τη φιλοξενία του φύλακα, καθώς και οι «προσθαφαιρέσεις» της εφορείας αρχαιοτήτων στα λιθανάγλυφα, «στερέωση – αποκατάσταση τμημάτων εξωτερικών τοιχοποιιών με αντικατάσταση φθαρμένων λίθων και λιθαναγλύφων και κατασκευή οικίσκου φύλαξης και πληροφόρησης, αντικατάσταση χώρων υγιεινής και διαμόρφωση περιβάλλοντος χώρου» έγραφε η πινακίδα χρηματοδότησης του έργου…

Μερικοί μόνο από τους 13 τρούλους του Τιμίου Σταυρού Δολιανών

Εντυπωσιαστήκαμε από την Κρανιά, ένα πολύ όμορφο χωριό που μοιράζεται σε δύο αντικρινές πλαγιές ανάμεσα στις οποίες κυλά το Κρανιώτικο ρέμα. Είδαμε το πέτρινο αναστηλωμένο γεφύρι Κατούνα στην είσοδό του και το μικρό γεφύρι του Γκίκα στον δασικό δρόμο και χάρη σε μία καταρρακτώδη βροχή απολαύσαμε έναν ελληνικό καφέ από τα χεράκια της κυρά Ελένης στο καφενείο (αξίζει να επισκεφτείτε το Λαογραφικό Μουσείο, λένε πως παρουσιάζει υπέροχα τη ζωή των ορεινών κοινοτήτων της Πίνδου). Στην Καλλιρρόη δεν ξέραμε τι θεωρείται αξιοθέατο: η πλατεία και η εκκλησία της Παναγίας ή ο υπερπολυτελής ξενώνας που λειτουργεί τα τελευταία χρόνια;

Στον κεντρικό δρόμο ένας άλλος… «τρελός» άνθρωπος έχει φτιάξει έναν υπερπολυτελή ξενώνα μέσα στις ερημιές, τον «πύργο Μαντάνια», και έχει πετύχει. Αφού απορήσαμε με το θάρρος των ανθρώπων, φτάσαμε στα Τρία Ποτάμια, στις όχθες του Αχελώου επιτέλους, από όπου ξεκινά η διαδρομή rafting για να τερματίσει στη γέφυρα Αλεξίου.

Ακολουθούμε σε αντίθετη πορεία τον ρου του Αχελώου, προς τα δυτικά, περνάμε από το όμορφο Κατάφυτο, τον παραδοσιακό οικισμό της Ανθούσας που διατηρεί δύο αρχοντικά σπίτια, και κάνουμε μία μικρή παράκαμψη στον χωματόδρομο προς Καλαρρύτες για να φτάσουμε στη μονή της Παναγίας Γαλακτοτροφούσας. Μέσα στη γαλήνη και την ερημιά το μοναστηράκι του 1799 φιλοξενούσε τους κυρατζήδες και ταξιδιώτες στο πάλαι ποτέ πέρασμα Θεσσαλίας – Ηπείρου. Ενας απότομος, δυσδιάκριτος, στενός χωματόδρομος λίγο πριν οδηγεί στο δίτοξο γεφύρι του Μίχου.

Στο Χαλίκι τραβάμε χειρόφρενο. Αν ήταν δυνατόν δεν θα το λύναμε για μέρες γιατί το χωριό στα 1.240 υψόμετρο κάτω από τις επιβλητικές πλαγιές του βουνού Περιστέρι μας κέρδισε ολοκληρωτικά. Η εκκλησία της Αγίας Παρασκευής με τον λιθανάγλυφο σταυρό και την πεντάλφα, η μεγάλη, όμορφη πλατεία, τα 3 γεφύρια, η σκέψη ότι εδώ βρίσκονταν το 1912 τα σύνορα της Ελλάδας με την τουρκοκρατούμενη Ηπειρο, και ότι εδώ άκμασε ένα από τα μεγαλύτερα κέντρα κτηνοτροφίας της Πίνδου, οι πηγές του Αχελώου που βρίσκονται κοντά του (Βερλίγκας και Ρόνας), η παλιά βλαχόστρατα που οδηγεί στο Μέτσοβο είναι πολύ ισχυροί λόγοι για να σε κρατήσουν δέσμιο.

Εάν συνυπολογίσεις τώρα και την παρουσία του Χρήστου Ζαχαρή πρόκειται για… μεγάλη επιτυχία! Με την εγγύηση της μητέρας του στην κουζίνα λειτουργεί το καφέ – ταβερνάκι «La Verliga» και τον χειμώνα είναι οι μοναδικοί κάτοικοι του χωριού, οπότε ο Χρήστος εκτελεί και χρέη φύλακα. Από δημοσιογράφος στην Αθήνα, εγκατέλειψε τα πάντα και αποφάσισε να ζωντανέψει το χωριό του. Μύθους, θρύλους και ιστορίες αλλά και πολλές ιδέες για την ανάπτυξή του χωριού θα μάθετε από τον Χρήστο, ο οποίος κάνει τα πάντα για την ανάδειξή του και προσελκύει πλέον πολλούς επισκέπτες.

Όπου κι αν σταθείς η θέα σε ξεπερνάει

Με τις οδηγίες των ντόπιων και την ειδοποίηση στους βοσκούς να μαζέψουν τα σκυλιά (στο τρίτο μαντρί είναι τα πιο «ζόρικα», αλλά από τον Οκτώβρη και μετά που φεύγουν οι βοσκοί ο δρόμος είναι ελεύθερος) ξεκινήσαμε την ανάβαση στη δρακόλιμνη της Βερλίγκας, στις πηγές του Αχελώου. Ακολουθήσαμε πιστά τις οδηγίες -πρώτη διακλάδωση δεξιά, δεύτερη επίσης δεξιά, στην τρίτη αριστερά- και φτάσαμε μπροστά σε μια μπάρα που έφραζε τον δρόμο.

Εδώ, όλοι οφείλουμε να αφήσουμε το αυτοκίνητο και να συνεχίσουμε πεζή (20-30 λεπτά το πολύ) καθώς ο δρόμος που διανοίχτηκε πριν από μερικά χρόνια και περνάει ακριβώς δίπλα από τη δρακόλιμνη οδηγώντας στους Καλαρρύτες, πληγώνει το τοπίο, είναι παράνομος και πρόκειται να αναδασωθεί. Η εποχική δρακόλιμνη, στα 2.000 μ. περίπου, είναι μία από τις τρεις που υπάρχουν στην Ελλάδα και το θέαμα είναι εντυπωσιακό όλες τις εποχές του χρόνου: είτε με νερό (για μερικές εβδομάδες, συνήθως τον Μάιο), είτε με χιόνι, είτε μόνο με τους μαιάνδρους που σχηματίζονται από τα αναβλύζοντα νερά. Οι άλλες πηγές του Αχελώου βρίσκονται στις πλαγιές της Ρόνας και ένα δύσβατο μονοπάτι οδηγεί εκεί. Σημειώθηκε στις εκκρεμότητες!
Εξευμενίζοντας τον Αχελώο
Η Τζούρτζια, όπως λεγόταν και όπως τη λένε ακόμη οι ντόπιοι, η σημερινή Αγία Παρασκευή, είναι ένα από τα πιο ονομαστά βλαχοχώρια της περιοχής και ένα από τα ομορφότερα. Θα το καταλάβετε από τα καλντερίμια και τα πλακόστρωτα δρομάκια, τα πέτρινα σπίτια, την ωραία πλατεία κι όταν μάθετε ότι διαθέτει και τον παλαιότερο σύλλογο Βλάχων που παραμένει δραστήριος, την Φιλοπρόοδο Αδελφότητα Τζούρτζιας Αθαμανίας (ΦΑΤΑ), θα την εκτιμήσετε ακόμη περισσότερο.

Παρακάτω, στη γέφυρα Αλεξίου αγαπημένο σημείο συνάντησης των… αγελάδων, θεωρητικά τελειώνει η περιοχή του Ασπροποτάμου. Ο δρόμος διχάζεται και οδηγεί ανατολικά προς το Περτούλι και την Ελάτη. Οδηγήστε δυτικά και επισκεφτείτε το Γαρδίκι, επίσης ένα από τα πιο ονομαστά βλαχοχώρια, σε μία εξαιρετική τοποθεσία που μέχρι το 1914 αποτελούσε την πρωτεύουσα του δήμου Αθαμάνων. Οι χιλιάδες καλοκαιρινοί κάτοικοί της αποτελούν μία από τις πιο ισχυρές και «κλειστές» κοινότητες Βλάχων. Αξίζει να επισκεφτείτε και την όμορφη Αθαμανία που παλαιότερα λεγόταν Μουτσιάρα και βρίσκεται στα σύνορα με την Ηπειρο, στις πλαγιές της εντυπωσιακής Κακαρδίτσας.

Ξύλινο γεφυράκι στην Αθαμανία. Ποιος μπορεί να πει «όχι» σε έναν τέτοιο περίπατο;

Επιστρέψτε στη γέφυρα Αλεξίου και ακολουθήστε τον χωματόδρομο κατά μήκος του Αχελώου, που προσφέρει μία όμορφη διαδρομή. Μόλις φτάσετε στο Αρματολικό όμως, και «πατήσετε» άσφαλτο, θα αντικρίσετε έναν άλλο κόσμο που δεν αφήνει και την καλύτερη επίγευση. Ο δρόμος είναι πλατύς, τα τοιχώματα της χαράδρας καταφαγωμένα και σε λίγο το περιβόητο υδροηλεκτρικό φράγμα της Μεσοχώρας εμφανίζεται.

Δεν ξέρεις αν τα έργα της εκτροπής του Αχελώου θα ωφελήσουν και αν η λίμνη που θα γεννηθεί θα είναι πανέμορφη, όπως λένε οι θιασώτες του, ούτε αν «θα χρειαστούν δύο Αχελώοι για να καλύψουν το οικολογικό έγκλημα» όπως διατείνονται οι πολέμιοί του, ούτε τι θα γίνει τελικά με τις αποφάσεις του Συμβουλίου της Επικρατείας που εκκρεμούν.

Βλέπεις μόνο το ιδιαίτερης τεχνικής γεφύρι πλάι του κατεστραμμένο από τις υπερχειλίσεις του ποταμού, τη Μεσοχώρα που θα πλημμυρίσει, θυμάσαι τις άλλες εκτροπές και φράγματα που έχει δεχτεί σε όλο το μήκος του ο θεός ποταμός. Τον κοιτάς να λιμνάζει, δίπλα στο μεγαθήριο 150μ. Σχεδόν τον λυπάσαι.

Κι έπειτα τον φαντάζεσαι να κατεβαίνει φουριόζος τον χειμώνα και να καταπιέζεται εδώ, όπως σου περιγράφουν οι ντόπιοι, κι αφηνιασμένος σχεδόν να υπερχειλίζει, να προσπαθεί να εκτονωθεί. Λένε πως οι αρχαίοι θεοί φημίζονταν για την εκδικητικότητά τους. Κι αναρωτιέσαι με τρόμο: ο Αχελώος λογίζεται ακόμη ως θεός;
ΠΗΓΗ